René Kok
Stad in oorlog
Amsterdam 1940-1945 in foto’s
Het zijn fascinerende foto’s. Woorden roepen beelden op, maar afbeeldingen geven de werkelijkheid weer. Zeker voor iemand die Amsterdam als stad goed kent zijn de foto’s schokkend. Fraaie locaties waar je nu voor je genoegen naar toe gaat en waar horden toeristen op af komen waren toen het toneel van ondergang en vervolging.
Het boek opent met de meidagen 1940 en de eerste bezettingsjaren. Daarna komen allerlei onderwerpen aan de orde: collaboratie, verzet, luchtbombardementen, de hongerwinter, de bevrijding en de nasleep van de oorlog. De kleurenfoto’s zijn in een apart hoofdstuk opgenomen. Het boek sluit af met een opgave van literatuur, een lijst met de chronologie van de oorlogsjaren, kaarten en een register.
Stad in Oorlog geeft dus een beeld van de oorlog. We zien de uniformen, de stampende laarzen, de grote petten en de geheven rechterarm. In het eerste gedeelte van dit boek is het militaire vertoon nog min of meer deel van de alledaagse, gewone werkelijkheid. Maar naarmate de oorlog vordert, worden de beelden rauwer. We zien vanaf 1942 de Joden in kolonne opmarcheren naar het treinstation om afgevoerd te worden naar het oosten, een onbekende toekomst tegemoet. Deze mensen beseffen wat hen wacht. De dood weerspiegelt zich in hun ogen. We zien de vreselijke ontreddering van stervende mensen in de hongerwinter van 1944/1945.
Veel militairen dus in dit boek. De burgers zijn merendeels keurig gekleed. De mannen in een pak, vrouwen in een jurk, vaak met een hoed op het hoofd, jonge jongens met stropdas en in een jasje. De wereld stond in brand, maar men hield vast aan ingesleten patronen en gewoontes. Toch wankelden de morele codes. Sommige vrouwen hadden een relatie met Duisters. Anderen trokken na de oorlog op met de Canadezen. Autoriteiten maakten zich grote zorgen over de losse zeden. Na de oorlog werkt men aan restauratie. Vooroorlogse politieke partijen keren terug, de kerken proberen hun positie te heroveren, de verzuiling blijft nog een paar decennia intact. Maar in de jaren zestig breken de dijken voorgoed door. De oorlog heeft de gevestigde gezagskaders te zeer aangetast.
Dit boek getuigt van verzet tegen de brute bezetter, maar ook van acceptatie van het Duitse regime, van ongevoeligheid en wegkijken als het gaat om het lot van Joodse medeburgers. Maar niemand kon ontsnappen aan het maken van een keuze. Volgens de schrijvers van dit boek lieten de meeste Amsterdammers de meedogenloze jacht op Joden over zich heen komen en deden ze alsof hun neus bloedde. Voor de meesten was overleven het parool, en dat is op zich heel begrijpelijk. Velen maakten echter misbruik van de omstandigheden door zich huizen, meubilair en sieraden van Joden eigen te maken. Joden die de oorlog overleefden en terugkeerden konden niet op een warme ontvangst rekenen. Dat maakt dat wij als volk niet trots terug kunnen zien op het oorlogsverleden.
Het was een barre tijd. Elk jaar zijn er meerdere herdenkingen van de oorlogsjaren. Steeds komt dan de vraag aan de orde: hoe voorkomen we dat deze barbarij zich ooit in de een of andere vorm herhaalt. Niemand wil een herhaling, tegelijk zie je hoe de conflictstof zich in de samenleving toch weer ophoopt. De zogenaamde sociale media laten zien hoeveel haat en wrok er in de samenleving schuil gaat.
Dit prachtige boek zal heel veel Nederlanders aanspreken. Je hoeft er niet voor in de hoofdstad te wonen. De teksten geven prima informatie bij de foto’s. Wie dit boek heeft doorgenomen kan alleen maar hopen dat een nieuwe oorlog en een nieuwe bezetting zal uitblijven.
De twee auteurs en de uitgever verdienen een compliment voor deze goed verzorgde uitgave.
ISBN 9789462581913 | Hardcover | 304 pagina's | WBOOKS | februari 2017
© Henk Hofman, 22 maart 2017
Lees de reacties op het forum en/of reageer:
Goed Fout
Grafische vormgeving 1940-1945
"Affiches behoorden in het Derde Rijk tot de belangrijkste propagandamiddelen van het nationaal-socialisme" schrijven René Kok en Erik Somers die het foute gedeelte voor hun rekening nemen. Adolf Hitler was zich zeer bewust van het belang van de politieke propaganda-affiches. Bovendien konden, in tegenstelling tot folders of pamfletten, affiches niet weggegooid worden. Er waren ook strenge afficheregels opgesteld door Goebbels. Teksten moesten kort en treffend zijn, de inhoud moest binnen één minuut gelezen kunnen worden en de kleur rood moest overheersen. Vooral de beeldaffiches waren zeer belangrijk, dat waren affiches die zonder tekst evengoed alles zeiden. In het boek vinden we enkele voorbeelden van deze felgekleurde propaganda-affiches.
Na de Duitse bezetting van Nederland verschijnen wel affiches die de Nederlanders oproepen tot stemmen op de N.S.B. of W.A. man (De Weerbaarheidsafdeling) te worden. De WA was een afdeling van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB). De eerste maanden zijn de bezetters behoudend en proberen ze het Nederlandse volk voor zich te winnen. Maar na een paar maanden begint de propagandamachine weer te draaien en verschijnen er steeds meer affiches. Natuurlijk zijn die tegen de Engelsen, het huis van Oranje en de democratie gericht en vóór het nationaal socialisme en Mussert. We zien opnieuw veel affiches in rode tinten, één zelfs met de tekst: Roddelen schaadt uw volk. Nogal wrang als je het lot van de Joden in WO II weet.
De affiches worden ook grimmiger, we zien soldaten van de waffen ss afgebeeld met de melding 'Uw plaats is nog vrij' of, 'Strijdt mee in de N.S.B.'.
We zien sterke, blonde jongens en de gelukkige moeder met haar kind op de affiches. We zien de stoere soldaat met de swastika op zijn mouw en SS teken op zijn kraag versus de 'slappe' Nederlander in wit pak en de Nederlandse vlag als pochetje op de oproep voor het Vrijwilligers Legioen Nederland staan.
Kunstenaars die de affiches wilden vervaardigen en het nationaal-socialisme wilden uitdragen waren nauwelijks te vinden, tot ergernis van de DVK (Departement van Volksvoorlichting en Kunsten). Hoe meer de oorlog naar zijn einde loopt, hoe minder foute affiches verschijnen.
In het tweede deel van het boek worden Illustratoren van 'het bruine boek' in Nederland behandeld. Dat zijn illustratoren die meewerkten aan de boeken die de bezetter de wereld in stuurde. De Amsterdams keurkamer was de eerste uitgeverij met een nationaal-socialstische doelstelling. Kettmannn was de uitgever. Het is dat je weet wat voor gevolgen het had dat je afkeer voelt bij het zien van de boekomslagen, maar in feite zijn ze erg fraai vormgegeven door illustrator Maarten Meulendijk. Er verschenen veel antisemitische brochures en werken die we ook in dit boek afgebeeld zien. Vooral van uitgeverij Westland, een van de grootste en belangrijkste ondernemingen tijdens de bezetting, zijn veel boekcovers van anti joodse en pro Hitler, NSB en SS boeken te zien.
Het derde en dikste deel van het boek toont ons het werk van het verzet. Er zijn nauwelijks affiches en als ze er al zijn dan zijn ze van een heel andere aard. De felle dreiging ontbreekt. De kleuren zijn vriendelijker.
We lezen hoe kunstenaars zich aan moesten melden bij de Kultuurkamer, hoe Joodse tijdschriften werden verboden. Veel kunstenaars weigerden voor de Duitsers te werken gaven hun werk klandestien uit. Het Parool werd een van de belangrijkste illegale kranten maar ook Trouw, Vrij Nederland en De waarheid werkten ondergronds als verzetskranten. Veel werd gestencild.
We zien prachtig afgedrukte gedichten van o.a Simon Vestdijk en Martinus Nijhoff gedrukt door de Groningse drukkerij De Blauwe Schuit. We lezen hoe vindingrijk het karig aanwezige papier werd in de oorlogsjaren werd gebruikt. We zien de eerste publikaties van de Bezige Bij opgericht in 1944 door Geert Lubberhuizen en Cherles E. van Blommenstein. Naast boeken uitgeven hield De Bezige Bij zich bezig met het vervalsen van documenten en persoonsbewijzen. Maar door heel het land waren illegale uitgeverijen bezig zoals Bert bakker, Mansarde, Stols, Joh. Enschéde en zonen, Eenhoorn pers etc.
Er verschenen veel clandestiene dichtbundels en boeken die door de Duisters op de zwarte lijst gezet waren. We zien veel van die fraaie werken afgebeeld en het is bijna een wonder dat met zulke beperkte middelen deze prachtige uitgaven gemaakt konden worden. Het vakmanschap straalt er vanaf. Dit vakmanschap werd ook ingezet voor het vervalsen van bonnen, stempels, persoonsbewijzen en documenten.
Uitgebreid aandacht is er voor Hendrik Nicolaas Werkman van de Blauwe Schuit. Hij heeft gedurende de oorlogsjaren enorm veel gepubliceerd en was een toonaangevende drukker. Hij heeft helaas het eind van de oorlog niet mee mogen maken. Hij werd 10 april 1945 geëxecuteerd door een akelige samenloop van omstandigheden. Maar het nagelaten werk is zo te zien fenomenaal.
Het boek is mooi verzorgd en zeer rijk voorzien van afbeeldingen van allerlei aard. Het geheel geeft een uitstekend overzicht van de grafische vormgeving in de jaren 1940-1945. Voor de geïnteresseerde kunstliefhebber en lezer een grote aanrader.
ISBN 9789460042133 | Hardcover | 256 pagina's | Uitgeverij Vantilt | april 2015
© Dettie, 29 april 2015
Lees de reacties op het forum en/of reageer: