De onvervangbare
Simone Lenaerts

‘In de oorlog zijn wij allen gelijk. Maar onder duizend dapperen treft de kogel een onvervangbare.’
Citaat van Franc Marc.

Vaak worden verhalen over de wereldoorlogen geschreven in de vorm van een raamvertelling. ‘Opa vertelt’. Zoiets. Nu er nog maar weinig overlevenden over zijn die die jaren aan den lijve hebben ondervonden, vraag ik me af wat voor constructie er in de toekomst gevonden zal worden.
In dit verhaal is Robbie de hoofdpersoon, de ik-verteller. Hij is toneelspeler en worstelt met een monoloog over de SS’er Kurt Gerstein, wiens beslissingen aan de basis van de Jodenvernietiging lagen. Hij experimenteerde met benzinedampen in gesloten vrachtwagens en was betrokken bij het Zyklon B gebruik. Aan de andere kant was hij een soort verzetsman: hij deed zijn best om hetgeen er gebeurde in de kampen wereldwijd bekend te maken, maar men geloofde hem niet.
Om op het toneel deze man duidelijk te zetten als de verscheurde man die hij was, een nazi tegen wil en dank, is bijna onmogelijk denkt Robbie.
Net op dat moment vindt zijn oma dat haar verhaal verteld moet worden. De oorlog was voorbij, het leven nam een nieuwe wending en je zweeg. Maar nu vertelt oma, en geeft zo een antwoord op Robbies vragen. Voor zover dat mogelijk is, want de menselijke aard is ondoorgrondelijk. Hoe komt het dat mensen de strijd aangaan met anderen? Waarom vinden zij het martelen en doden van de ander gerechtvaardigd? Er is geen strikte scheidslijn tussen goed en kwaad. Ook onder de vijand zitten menselijke mensen en ook onder de slachtoffers bevinden zich egoïsten.
Als Lenaerts iets duidelijk maakt in het verhaal is het dat wel.


Het is het verhaal van een moedige vrouw, die als politiek gevangene van de ene gevangenis naar de andere gevoerd wordt, in gevangenkampen belandt, en zowel het goede als het kwade tegenkomt, op haar reis die ongetwijfeld naar het einde had moeten leiden. We weten natuurlijk dat ze het overleefd heeft, maar ze was een onderdeel van de Nacht und Nebelpolitiek, die de nazi’s hanteerden: mensen zonder taal of teken laten verdwijnen. Het is het verhaal van gruwelijke feiten, in een wereld waar een mens geen mens meer mocht zijn.
Waarom Simone Lenaerts gekozen heeft voor deze raamconstructie is duidelijk als ik lees:

‘Voor haar nieuwe roman De onvervangbare liet Simone Lenaerts zich inspireren door de kampervaringen van haar familieleden. `Ik laat zien wat er gebeurt met mensen als ze van de ene op de andere dag uit een gewoon, kleinburgerlijk beschermd milieu worden gerukt en in de maalstroom van de ergste verschrikkingen terechtkomen. ‘

Het is ook het verhaal van een verleden dat gekend moet zijn, door een derde-  en straks vierde-generatie. Dat is het belang van de raamvertelling: het laat zien hoe belàngrijk het is dat het verhaal verteld wordt.

ISBN 9789044524093 | Hardcover | 377 pagina's | Uitgeverij De Geus | september 2012

© Marjo, 12 mei 2013

Lees de reacties op het forum en/of reageer:

Zeewater is zout, zeggen ze
Simone Lenaerts

"Altijd dat verschrikt opveren. Die schelle wekkerbel. Afzetten. Voeten op de kille vloer. Brrr. De deken over mijn bedwarme schoot trekken. Lampje aan. Het wiebelt op het gebarsten roze marmeren blad van het nachtkastje. Een gelig lichtschijfje. Een halve maan schijnt door het raam. Tegen mijn brillenglazen asemen, de asem wegpoetsen met de punt van het laken. En zij, met haar rug naar mij, verroert zich niet. Slaapt ze? Doet ze alsof? Zoals ze daar ligt, precies een amoebe met een flanellen nachtkleed aan. Och, laat haar, dat ze haar plan trekt.
Au, au. Door die geeuw lijkt mijn kinnebakkes wel uit het gelid geraakt."

Zo begint het boek na een proloog waarin dochter Rosa aan het woord is en waaruit al gebleken is dat het niet allemaal even denderend verloopt in het huisgezin. Waar wel, denk je dan, maar als het verhaal begint zit je meteen in een huwelijk, waar de echtelieden tot elkaar veroordeeld lijken te zijn. Van liefde is geen sprake meer, en zelfs kameraadschap is nauwelijks te vinden. Hij, Raymond, aan het woord in bovenstaand stukje, is een harde werker met communistische idealen. Hij discussieert met zijn maten, leest socialistische kranten en probeert thuis tevergeefs de vrede te bewaren. Rika, zijn vrouw, heeft het hoog in haar bol, ze droomt van theedrinken in restaurants, van dansen en plezier maken. Huishoudelijk werk heeft ze nooit geleerd en doet ze niet, ze is een luxe poppetje, en, teleurgesteld in man en huwelijk neemt ze haar toevlucht tot hoofdpijnpoeders en ligt hele dagen in bed.
Er zijn twee kinderen: Rosa, een weetgierig filosofisch ingesteld kind, en een jonger broertje, Jean-Pierre, verwend door zijn moeder. Rosa voelt de spanningen en probeert zonder partij te kiezen een eigen weg te vinden. Ze wonen in Antwerpen, eind jaren vijftig, de jaren van de Koude Oorlog. Het vertelperspectief wisselt steeds: Raymond, Rika en Rosa zijn wisselend aan het woord. Jean-Pierre doet daar niet aan mee.

Als hij 's avonds na een lange dag naar huis gaat:
Raymond: "op vijftig stappen van mijn voordeur steekt het de kop op. Een klem op hart en keel. Nooit van tevoren weten of je haar van voren of van achteren hebt. Omdat ik mijn gezond verstand gebruik, omdat ik de kerk in 't midden probeer te houden. Hoe krijgt een mens het voor elkaar het tij te keren, dat zij denkt: Oei, oei, hij is op komst, ik zal me maar een beetje voegen."
Hierop volgt een soort dialoog tussen hem en zijn vrouw Rika. Hun onuitgesproken gedachten, de reacties op elkaar.
Rika: "Hij is er, je kan er de klok op gelijk zetten. De kille klik van het verspringende slot, de eerste voetstap op de marmeren tegels, witte en zwarte, ruitvormig gelegd. Hij zal zorgvuldig zijn voeten vegen, zo is hij. Onlangs zei ik hem nog: 'zoals jij je voeten veegt, is binnen de kortste keren de hele vloermat kaal, al een geluk dat het echt kokos is.' Je had die blik in dat afgetobde gezicht moeten zien..."

Het is een meesterlijke tekst. Je volgt de feitelijke gebeurtenissen en de gedachten die er bij horen van twee kanten, je proeft de ergernissen, de spanning, de kribbigheid. In dit stukje wordt de toon gezet voor het hele boek.
Het is het verhaal over een mislukt huwelijk, socialistische idealen tegenover katholieke schijnheiligheid. Het is ook het verhaal over de jaren vijftig. De politieke gebeurtenissen klinken door in de persoon van Raymond; de katholieke kleinburgerlijkheid wordt vooral door Rosa verwoord, en bij monde van Rika proeven we de economische veranderingen in de maatschappij.
Door steeds van verteller te wisselen is er een fraaie uitdieping van karakters maar wordt ook het verhaal levendig. Dat doen ook de vele dialogen en een sappig Vlaams taaltje.
Het wederzijdse onbegrip, de irritaties, ze leiden onontkoombaar naar een climax. Politiek en religie vormen een belangrijk onderdeel van het verhaal, en dat samen met het onvervalste Vlaamse taalgebruik doet onmiskenbaar denken aan Hugo Claus. Ook Marcella Baete zou wel eens invloed gehad kunnen hebben op deze nieuwe schrijfster. Een nieuwe schrijfster in een oude traditie, het levert een prachtige roman op, genieten van begin tot einde, zelfs al ken ik de betekenis van vele Vlaamse woorden niet... blaffeturen? Gardevil? Jappekes?

ISBN 9044511149 | Hardcover | 415 pagina's | Uitgeverij De Geus | februari 2008

© Marjo, juli 2008

Lees de reacties op het forum en/of reageer:

Spinnenverdriet
Simone Lenaerts

Wie meer verwacht in de stijl van 'Zeewater is zout ...' komt bedrogen uit. Dit tweede boek van Lenaerts is totaal anders. Natuurlijk zijn er overeenkomsten, een schrijver stopt nu eenmaal altijd iets van zichzelf in een boek, dus we komen het katholicisme en het socialisme tegen, als ook de bekrompen sfeer van de jaren vijftig en zestig.  Maar in dit boek ontbreken de sappige Vlaamse dialogen, Lenaerts ontpopt zich als een verhalende verteller, en omdat het verhaal ook nog gebaseerd is op een ware gebeurtenis krijgt dit boek de sfeer van verhalende non-fictie.

De ware gebeurtenis is een moord: een vrouw vermoordt haar man. Maar het is niet zo simpel als het lijkt: uit het proces blijkt dat de vrouw niet anders kon. Voor haar was moord de enige uitweg uit een vreselijk leven. Maar ja, is moord ooit gerechtvaardigd? Kun je een mens van het leven beroven en dan vrijuit gaan? Dat zijn de thema's die Lenaerts aanpakt in dit boek.

Het verhaal:
Als ze al neigt naar de middelbare leeftijd, haar man van haar weg is en haar dochter uit huis, schrijft Linda Relecom een verhaal en zendt dat in voor een verhalenwedstrijd. Dat verhaal over vakantieherinneringen wordt geplaatst in de krant. Odette Olbrecht leest het. Het roept ook bij haar herinneringen op. Ze neemt contact op met Linda. Als tieners waren zij vriendinnen, maar nu heeft Linda helemaal geen zin om een soort reünie te houden. Ze verandert van gedachten als ze hoort dat Nelly Serneels al een jaar of tien inwoont bij Odette.
Odette wil het verhaal vertellen van Nelly's noodlot. Een noodlot dat al begint in de tijd dat zij met z'n drieën bevriend waren. Aanvankelijk alleen Linda en Nelly. De laatste bewonderde Odette, die haar op haar beurt niet zag staan.

'Telkens wanneer ze voor de spiegel aan de binnenkant van haar kleerkast met haar ogen haar lijf afzocht, en mat, kreeg heel lage eigendunk toch weer de overhand. Het te kleine hoofd, in verhouding tot de geblokte romp, die twee broodjes van borsten. En wat als ze op haar eten lette? Ingevallen wangen en een verzakt mondje, terwijl haar lijf vanaf haar heupen niet aan de minste erosie onderhevig leek.'

Odette was anders:

'Odettes volle lippen en haar vurige, donkere ogen, alsof een natuurlijk zwart streepje om haar oogleden zat, wat met ene potlood aangezette omlijning bij haar overbodig maakte. Het bestudeerd warrige, opgestoken haar, of soms de twee ondeugende vlechtjes, die vrolijk mee zwiepten op de maat van haar voetstappen.'

Lenaerts gaat verder met vertellen hoe de drie meiden ouder worden en hun levens invullen. Daarbij komen bovengenoemde thema's aan de orde. Een lang voorbetoog voordat we eindelijk uitkomen bij het leven van Nelly en haar man Alex. De man is de enige zoon van een claimende moeder, die de twee jonggehuwden niet loslaat. Niets is goed genoeg voor haar zoon, zeker deze vrouw niet. Hoe Nelly getergd wordt en hoe ze tot haar daad komt, het wordt allemaal heel aannemelijk gemaakt. Toch: waarom neemt de een haar toevlucht
tot moord en neemt een ander andere maatregelen? Moeten wij als lezer de voorgeschiedenis als excuus accepteren?

Het is geen geheim: Nelly wordt veroordeeld en komt in de gevangenis. Maar Lenaerts is nog niet klaar met haar verhaal: waarom immers eerst Linda en Odette lanceren als zij geen rol meer zouden spelen?
Zo blijkt het tenslotte een soort raamvertelling te zijn, het verhaal van Nelly, omlijst door het verhaal van Linda. Niet los van elkaar, maar verweven. Een roman dus toch, over liefde en wraak, over het noodlot, dat onontkoombaar blijkt. Lenaerts tweede boek: anders dus, maar zeker niet minder.

ISBN 9789044514988 | Hardcover | 254 pagina's | Uitgeverij De Geus | oktober 2009

© Marjo, 22 februari 2010

Lees de reacties op het forum en/of reageer: