Mist in Augustus
Robert Domes

Mist in augustus vertelt het schokkende en waargebeurde verhaal van Ernst Lossa in nazi Duitsland, 1942. Door de nazi’s wordt hij gemakshalve aangeduid als zigeunerkind, maar in werkelijkheid is hij een Jenische. Een zwerfvolk zonder vaste woon en verblijfplaats, vaak werkzaam als reizende handwerkers, mandenvlechters, scharenslijpers of kermisreizigers.

Het verhaal begint in 1933, als Christian, het kleine broertje van Ernst, wordt geboren, zijn moeder komt verzwakt uit de bevalling en overlijdt in datzelfde jaar aan tuberculose. Ook Christian zal later overlijden. Vader is rond die tijd op reis en spoorloos. Ernst gelooft heel lang dat zijn vader terug zal komen en met hen naar Amerika zal gaan, maar dat blijkt ijdele hoop. Ernst, zijn kleine broertje en zijn twee zusjes komen terecht in verschillende kindertehuizen. Ernst denkt dat het voor een paar dagen is, maar uiteindelijk verblijft hij van zijn vijfde tot zijn veertiende in verschillende kindertehuizen, nazistische jeugdgevangenissen, opvoedingsgestichten en staatsinrichtingen. De omstandigheden in de huizen zijn slecht, er wordt getreiterd en er is geweld, zowel onderling als door de leiding.

In zijn beginperiode wordt Ernst door oudere jongens gedwongen geld te stelen om aan hen af te dragen. Dat loopt uit in een gewoonte om alles te stelen wat los en vast zit, wat hem de aantekening ‘onhandelbaar’ oplevert. Hierdoor wordt hij keer op keer overgeplaatst, om uiteindelijk, terwijl hij zowel fysiek als geestelijk gezond is, het label ‘psychopaat’ te krijgen en in een psychiatrische inrichting, eerst in Kaufbeuren later in Irsee, tussen zwaar psychiatrische en ernstig meervoudig gehandicapte patiënten geplaatst te worden. Gek genoeg beleefd Ernst daar zijn beste periode. De verzorgers zijn er minder streng, het eten is er beter en de patiënten zijn er vriendelijker. Bovendien is er een medepatiënte op wie hij vanaf de eerste blik verliefd wordt, Nandl.

In die periode duiken echter steeds vaker geruchten over mysterieuze doden op, patiënten die ‘s nachts in grijze bussen, de zogenaamde hemelvaartsauto’s, weggevoerd worden en in een kist terug komen en kinderen die tabletten in frambozenlimonade krijgen en van het ene op het andere moment slap in hun bed liggen en de dag erna overlijden. Hoe verder de oorlog vordert, hoe vaker dat lijkt te gebeuren.

Ook Ernst ontkomt niet aan het noodlot. Op 8 augustus 1944 krijgt hij avonds tegen tien uur kort na elkaar twee injecties met morfine scopolamine toegediend. Daarvoor probeerden verplegers hem met geweld tabletten te laten innemen. Ernst overlijdt zonder nog een keer bij te komen aan de gevolgen van de injecties. Hij is dan veertien jaar.

Na de oorlog onderzochten de Amerikanen zijn dood. Hoe kon het dat een jongen die niet lichamelijk gehandicapt of geestesziek was, in een psychiatrische inrichting werd gestopt waar verder alleen psychiatrische patiënten en meervoudig gehandicapten opgenomen werden. En hoe kwam hij op een dodenlijst terecht? Het hartverscheurende antwoord is dat als je in nazi Duitsland met de stempels ‘zigeuner’ en ‘psychopaat’ in een psychiatrische inrichting terecht kwam, je het hoogst mogelijke risico liep om slachtoffer te worden van massamoord.

In de nazitijd hebben artsen en hun medewerksters tussen 1939 en 1945 op persoonlijk bevel van Hitler ongeveer 200.000 psychisch zieke mensen vermoord. Het ‘euthanasieprogramma’ was systematisch van aard. Vroedvrouwen en artsen waren verplicht om kinderen met bepaalde afwijkingen en afkomst te melden. Elke ‘afbreuk aan het Duitse volkslichaam’ moest worden tegengegaan.Vanaf 1940 werden patiënten uit de psychiatrische inrichtingen en verpleeghuizen overgeplaatst naar zogenaamde Rijksinrichtingen, waar zij in speciaal hier voor ingerichte gaskamers vergast werden. Deze centraal aangestuurde acties werden in 1941 weer gestopt, maar daarmee kwam geen eind aan het moorden, de “euthanasie” ging gedecentraliseerd verder.

In Kaufbergen/Irsee, waar Ernst verbleef werden, in 1940 en 1941, 684 gehandicapten met de, in de hierboven genoemde grijze bussen, opgehaald en in gaskamers vermoord. Daarna ging het moorden ín de inrichting zelf verder. Er overleden daarna nog eens 209 kinderen, waarvan het merendeel met een overdosis medicijnen om het leven werd gebracht. In totaal stierven er 2333 patiënten. Twee van de hoofdverantwoordelijke van deze moorden zijn tijdens de Neurenberg processen ter dood veroordeeld en opgehangen. Het grootste deel van de daders werd niet opgepakt en bleef werkzaam als arts.

Robert Domes werkt als onderzoeksjournalist en auteur. Voor dit boek deed hij vijf jaar onderzoek in talloze archieven. Hij ging ook in gesprek met overlevenden, waaronder de twee zussen van Ernst. De uiteindelijke gebeurtenissen in dit boek hebben plaatsgevonden zoals Robert Domes ze beschrijft. Om weer te geven wat er in Ernst omging heeft Domes voor de romanvorm gekozen. Inmiddels is het boek onder de titel Nebel im August ook verfilmd.

Het is onnodig te zeggen dat dit boek mij schokte, niet alleen door het verhaal van Ernst, maar vooral ook door de systematische manier waarop er in die periode 200.000 psychiatrische patiënten werden vermoord. Natuurlijk wist ik wel dat dit soort praktijken toen gebeurde, maar niet dat het op déze schaal en zo systematisch gebeurde. Het blijft dan ook belangrijk dat dit soort boeken, zeker als ze zó goed gedocumenteerd zijn, blijven verschijnen.

Een zéér indrukwekkend boek.

ISBN 9789401606967 | Paperback | 342 pagina's | Xander Uitgevers | april 2017
Vertaling Sylvia Wevers

© Willeke, 16 mei 2017

Lees de reacties op het forum en/of reageer: