Het psalmenoproer
Maarten 't Hart

Het laatste boek van ’t Hart, Lotte Weeda vond ik het slechtste boek wat hij had geschreven. In dat boek miste ik de grote poëtische zeggingskracht en ook de uitwerking van de personages viel tegen. Het belangrijkste manco was dat het boek te dicht bij de actuele werkelijkheid lag, dat hij die probeerde te integreren in het romanconcept. Dat mislukte dus ook, waardoor het bleef hangen tussen twee werelden. Wordt dit boek de revanche? Ja en nee.

Het is zijn eerste historische roman, een roman van grootste opzet, ondanks het verhaal dat zich maar op een klein oppervlak afspeelt. Het gaat over Roemer Stroombreker, een reder uit Maassluis die door zijn opklimmen in status en zijn eigenzinnige houding betrokken raakt bij het Psalmenoproer in Maassluis. Het psalmenoproer slaat op een poging van de progressieven onder de gereformeerden in de 18de eeuw om een anders zingen (korte zingtrant) van de psalmen doorgevoerd te krijgen. De traditionele gereformeerde bevolking van het stadje, opgejut door enkele raddraaiers komt massaal in opstand.
't Hart beschrijft enkele episodes uit het prille leven van Roemer Stroombreker, waarna hij met sprongen door zijn verdere leven gaat. De stap die zijn leven drastisch zal beïnvloeden is het ongewilde huwelijk met Diederica Croockewerff. Dit huwelijk door zijn moeder afgedwongen met het oog op grotere rijkdom en bijbehorende status, want de vader van Diederica, ook reder, zorgt er voor dat het aantal schepen onder zijn vlag meer dan verdubbelt.
Diederica en Roemer delen van begin af aan het bed niet; dat is een stilzwijgende afspraak tussen hen beiden, want zij , net als hij, was geen voorstandster van dit huwelijk.
Ondertussen gaat het Roemer voor de wind totdat de in de kerken gezongen psalmen centraal komen te staan in het conflict. Daarnaast leidt een affaire met een vrouw van lagere komaf, uit de arme buurt, tot het verwekken van een zoon. Deze geheime relatie bezorgt Stroombeker constant nachtmerries, bang als hij is dat het uitkomt. Vooral omdat Stroombeker ondanks kerend tij van verlies van schepen en algeheel verlies van inkomsten toch weet door te stoten tot de vaart der volkeren en het zelfs schopt tot burgemeester van het stadje. De zoon behoort tot een van de raddraaiers die zorgen voor de oproer bij de bevolking over de dreigende verandering van de zangtrant. Zijn zoon wordt na heftig geweld gearresteerd en voor 12 jaar verbannen uit Maassluis. De vraag die in Stroombeker’s hoofd rondwaart is, wanneer hij zijn zoon weer terug zal zien, of deze hem zal accepteren als zijn vader.

Het is zondermeer een bewonderingswaardige poging van 't Hart om een historische roman met zo'n rijk gegeven te schrijven. Maar het nadeel wat hij sinds een tijdje meevoert, is dat hij als schrijver over zijn hoogtepunt heen is en dat is een slechte start voor zo'n groots opgezet werk. Zijn boeken rusten altijd op een aantal pijlers die zorgen voor de stabiliteit. Dat zijn: poetische daadkracht, sterke dialogen en de mogelijkheid voor zijn lezers om een diepere relatie met zijn personages aan te gaan. Hoe hij ook in dit boek zijn best doet, toch blijkt dat zijn poetische beschrijvingskracht, ten opzichte van vroeger, verbleekt is. De keuze voor het kortere proza in dit boek (iets waar Lotte Weeda ook onder leed) zorgt er niet voor dat de lezer een dieperere relatie met de personages krijgt. Er kan aangevoerd worden, ja maar het verhaal speelt in de 18de eeuw en 't Hart heeft zijn stijl daaraan aangepast. In de 18de eeuw schreef men juist ellenlange zinnen en alleen de keuze van woorden uit die tijd verraden een 18de eeuws karakter. Het gros van de zinnen is geschreven, in de voor 't Hart ultrakorte stijl, waar de schrijver de laatste jaren voor gekozen heeft. Maar hij wijkt hiervan af zodra Roemer zijn bespiegelingen vertelt over zaken die hem bezig houden; dat zijn de momenten waarop 't Hart zijn grootste diepgang in dit boek bereikt.
De uitwerking van het historisch perspectief in de roman is zondermeer uitstekend te noemen, maar verliest zijn grootsheid door dat het niet gebouwd wordt op personages die dit kunnen dragen. Met andere woorden de personages vallen weg tegen de grote thematische achtergrond; ze vechten een verloren strijd. Een geslaagde historische roman is een roman waar de personages boven zichzelf weten uit te groeien en haast even machtig worden als de grote historische thematiek waar ze onder vallen. En dat is dus doodzonde, want 't Hart heeft echt zijn uiterste best gedaan om een machtig werk te scheppen. Zijn beschrijvingen van de haringvisserij, het gereformeerde sociale leven en de gereformeerde kerk en zijn rites in de 18de eeuw zijn gewoonweg grondig in detail en munten uit in beschrijvingskracht. Het boek zit ook vol spanning, een spanning die langzaam wordt opgebouwd, ook nog door een nevenplot, wat de rode draad van het verhaal helemaal niet in de weg zit. De spanning wordt zelfs te snijden als het psalmenoproer uitbreekt en interieurs eraan gaan en personen hun leven niet meer zeker zijn. Op het einde wordt de stadhouder er nog bijgehaald en zelfs niemand minder dan Napoleon!
Daarom is het zo ontzettend jammer, dat al dat historisch sociaal wapengekletter rust op zo'n moerassige basis, waardoor je als lezer aan het einde toch met een kater zit, ondanks de opwinding in het boek die nog steeds om je heen zoemt. Als literair werk onvoldoende, als toegankelijke thriller geslaagd.

ISBN 9029564083 | Hardcover | 288 pagina's | De Arbeiderspers | 2006

© Roel, oktober 2006

Lees de reacties op het forum en/of reageer:

Het psalmenoproer
Maarten 't Hart

Het is voor recensenten erg vervelend als schrijvers zich niet houden aan gangbare categorieën, zodat zij het geschrevene via een specifiek beoordelingsschema kunnen bejubelen of afkraken. Dat Maarten ’t Hart dat ook beseft, blijkt uit zijn toegevoegde Verantwoording. Hij benadrukt, dat hij een documentaire roman heeft willen schrijven, somt alle bronnen op die hij daarvoor gebruikt heeft en legt uit op welke wijze hij geprobeerd heeft de omstandigheden en feiten van weleer zo correct mogelijk weer te geven.
Hij is niet de eerste die zich waagt in het niemandsland tussen fictie en non-fictie. Historische romans, zoals Hella Haasse deze o.a. schrijft, sluiten het meest aan bij fictie: gebaseerd op historische feiten wordt een roman gepresenteerd, die grotendeels op fantasie berust. Haar romans worden meestal besproken als literaire fictie. Aan de andere zijde van het palet vinden we bv. De graanrepubliek van Frank Westerman: de historische feiten overheersen, maar ze worden in een verhaal gegoten en verteld via de levens van enkele hoofdpersonen. Hierbij neigt de criticus naar beoordeling van de wetenschappelijke waarde van het werk, al zijn er ook, die meer nadruk willen leggen op de literaire kwaliteit. Maarten’t Hart zweeft daar ergens tussenin met zijn documentaire roman. Wie open wil staan voor deze nieuwe manier om de historie in een roman onder de aandacht te brengen, dus wie eerst de Verantwoording en dan het boek leest, zal het op een andere manier beoordelen en waarderen.

In Het psalmenoproer krijgen we de geschiedenis van Maassluis in de roerige 18de eeuw voorgeschoteld. We lezen over de teloorgang van de beug- en haringvisserij, de daaruit voortkomende verpaupering, de sociale onrust, de strijd tussen Prinsgezindten en Patriotten, de oorlogen tegen Engeland, de overstroming van 1776 en de kerkelijke gebruiken en twisten, zoals het psalmenoproer. Alles wat zich tussen 1739 en 1811 afspeelde in Maassluis is gekoppeld aan het leven van de reder Roemer Stroombreker en dat van zijn (onechte) zoon. Alleen de reder leren we echt goed kennen. Van de andere hoofdpersonen (zoon Gilles, echtgenote Diderica en de moeder van zijn zoon Anna bv.) is de karaktertekening beperkt. Ik vind dat geen bezwaar: hoofdonderwerp is de historie, opgehangen aan de kapstok van het leven van een Maassluise reder. Daardoor is het een documentaire roman en geen historische. Het verhaal zelf heeft precies genoeg spanning om over de historie van Maassluis door te blijven lezen: komt het ooit goed tussen de vader en de zoon? De sfeertekening is perfect, mede dankzij de woordkeuze: 18de eeuwse woorden (veelal gevonden in rechtbankverslagen) en plechtstatige spreektaal, bij de gegoede stand doorspekt met Franse termen. De beschrijving van de stad zelf en haar bewoners doet de rest.

Ik vind het een geslaagd boek. Maassluis, de roerige 18de eeuw, de haringvisserij en haar ondergang, het psalmenoproer: op deze manier gepresenteerd is het aangenaam kennismaken.

ISBN 9029564083 | Hardcover | 288 pagina's | De Arbeiderspers | 2006

© Jannie Trouwborst, januari 2007

Lees de reacties op het forum en/of reageer:

Het psalmenoproer
Maarten 't Hart

Het verhaal staat al hier op de site... ik bespaar me het maken van een samenvatting, het zou ook ondoenlijk zijn voor mij. Er zit zoveel in en dat wil ik dan allemaal noemen... Dus van de achterflap:

“In 1773 werd er in de gereformeerde kerken in Nederland ter vervanging van de eeuwenlang gezongen psalmberijming van Petrus Datheen een nieuwe berijming ingevoerd. Er was verzet, maar niet grootschalig. Anders werd dat toen men ook de wijze waarop de psalmen gezongen werden, wilde reformeren. Het was gebruikelijk de psalmen uiterst langzaam te vertolken; kerkgangers mochten zelf versieringen aanbrengen en vrijelijk uithalen toevoegen of eindnoten lang aanhouden. Deze zogenaamde lange zingtrant wilde men vervangen door een korte. Overal in Nederland sloeg de vlam in de pan. Dominees werden met stoven bekogeld, kerkvoogden bedreigd. In Zeeland kwam het tot ernstige ongeregeldheden, maar de grootste psalmenoproeren deden zich voor in Vlaardingen en vooral in Maassluis. Uiteindelijk moest de baljuw van Delft er met een troepenmacht aan te pas komen om daar de orde te herstellen."

In deze maalstroom volgen we het kleine jongetje Roemer Stroombreek die al jong valt voor Anna de nettenboetster, maar moet trouwen met de pronte Diderica Croockewerff. Dit huwelijk blijft kinderloos, maar Roemer krijgt wel een zoon bij Anna na een verpozen op de dijk. Die zoon is een van de grote raddraaiers. Hij zal echter nimmer te weten komen dat hij de zoon is van Stroombreek.

Iedere keer dat ik weer in het boek keek om geen fouten te maken in de samenvatting, zat ik weer te lezen.
Ik vind het prachtig! Ik geniet steeds opnieuw van de taal, moet glimlachen om het gebruik van die oude woorden en ook het verhaal op zich: er staat zoveel beschreven dat ik steeds dingen opmerk die ik eerder niet gezien heb. Nu even commentaar zonder rotors verslag te lezen.

Er werd in kritieken gezegd dat het niet kon: een reder die zoveel interesse had voor de natuur om hem heen. Dat vond ik zo'n flauwekul! Alsof mensen slechts een enkele interesse mogen hebben en dat moet dan hun werk zijn.

Ik vind het ook prettig om in een boek historische achtergrond mee te krijgen. Nou hier krijg je dat volop. Tot in alle details krijg je voorgelegd wat er gebeurd is. Gelukkig geeft 't Hart zelf ook al aan dat het waarschijnlijk niet de zingtrant geweest is die de echte oorzaak van de rellen was, het zou toch erg ongeloofwaardig zijn...
Er is ook een parallel te trekken met de moderne tijd: de (haring)visserij, die moet inkrimpen omdat er anders geen vis overblijft! Toen al!! De twijfel aan de letterlijke duiding van de Bijbel, waar we in deze tijd vooral de tekst van de Koran willen duiden.
Ach, en citaten.. er zijn zoveel zinnen die ik mooi vind, zoveel stukjes die de moeite waard zijn. Ik zou het hele boek willen aanhalen.. "het gramstorig grauw" "seditieuze toontjes" "rinkelrooiers"...enz enz...
En deze: wat een heerlijk stuk tekst!!

“Ge wilt dat ik u uitmelk? Da's pure onnatuur! Dan zoekt ge maar een ander. Wat denkt ge wel? Laatst had ik ook al zo'n opgepronkte heer die wou dat ik z'n boegspriet uitschudde. Ge houdt me toch niet voor een nachtloopster? Zuiverder dan een maagd ben ik. Weet wel dat ik gezocht ben, want wie met mij op de stronk verkeert, geneest juist van een druiperdje, dat is hier in 't bos alom bekend, en dan wilt ge... nee, vurig hondje, daaraan begin ik niet, handcatechisatie, het Wilhelmus met de vuist... hoe durft ge mij daartoe te persuaderen?”

ISBN 9029564083 | Hardcover | 288 pagina's | De Arbeiderspers | 2006

© Marjo, oktober 2006

Lees de reacties op het forum en/of reageer: