De aanslag
Harry Mulisch

Het verhaal is bijna bij iedere lezer bekend, is het niet van het boek, dan van de film, of de toneelbewerking. Het is januari 1945. Voor het huis van de buren van de familie Steenwijk wordt een NSB’er doodgeschoten door mensen uit het verzet. Als Peter Steenwijk naar buiten kijkt,  ziet hij hoe de man door die buren bij hen voor de deur wordt gelegd. Fel springt Peter op en rent naar buiten. Hij keert niet terug in huize Steenwijk, waar intussen Anton en zijn ouders als verstijfd zitten te wachten op verdere gebeurtenissen. Die laten niet lang op zich wachten, de Duitsers nemen hen mee, en Anton is er getuige van hoe hun huis met alles erin in de brand wordt gezet. Hij belandt in de cel in Heemstede, niet wetend waar zijn ouders en broer zijn. In zijn cel zit een jonge vrouw, van wie hij de naam niet zal kennen, noch waarom zij er zit. Maar die ontmoeting maakt een onuitwisbare indruk op de twaalfjarige jongen. Het zal hem achtervolgen in zijn leven, meer dan de dood van zijn ouders en broer dat doet.

In zijn studententijd bezoekt Anton de straat waar hij ooit woonde voor het eerst sinds die vreselijke gebeurtenis, en hoort dat er een monument staat. Met de namen van zijn ouders en Peter. Anton denkt nooit meer op die plek te komen, hij heeft het gehad met het verleden. Maar tien jaar later wordt hij er weer mee geconfronteerd, als hij tijdens de rellen in Amsterdam de zoon van de vermoorde NSB’er ontmoet. En weer aan aantal jaren later ontmoet hij een verzetsstrijder, en tijdens hun gesprek hoort hij wie het meisje was met wie hij in de cel zat.

De laatste episode uit het verhaal speelt in 1981. Anton is inmiddels gescheiden en hertrouwd. Als hij betrokken raakt bij de demonstratie tegen kernwapens ontmoet hij zijn vroegere buurmeisje. Het meisje dat samen met haar vader het lijk van de NSB’er verplaatste. En pas nu hoort hij het hele verhaal en valt alles op zijn plaats.

Het thema van dit boek is voornamelijk ‘schuld’.
Wie heeft er schuld aan de dood van Antons familie? De Duitsers, die de daad verricht hebben? De verzetsmensen, die de oorzaak waren? De dode zelf, die een foute vaderlander was? De buren dan, die het lijk versleepten? Dezelfde schuldvraag kun je stellen bij de zaken die verderop in het boek aan de orde komen: de inval van de Russen in Hongarije, het maken en gebruiken van kernwapens.
Het zijn vragen waar niemand een antwoord op heeft. Het hangt van je eigen kijk op de wereld af tot welke conclusie je komt. En die zal nooit of zwart of wit zijn. Het is een boek dat door de jaren heen steeds actueel gebleven is. Het blijft een boek dat je steeds kunt herlezen, omdat het een vraag is die je nooit kunt beantwoorden, bij welke kwestie je hem ook stelt.
Het staat hoog op de literatuurlijsten van Havo en VWO, waaruit je maar weer kan opmaken dat Mulisch echt de grote schrijver was die hij dacht te zijn. Die hij zeker wist te zijn.

ISBN 9789023466345 | Paperback | 246 pagina's | De Bezige Bij | november 2010
 

© Marjo, 15 mei 2011

Lees de reacties op het forum en/of reageer: