Guus Bauer
Heinwee heeft een kleur
In de titelnovelle, Heimwee heeft een kleur, is Roman gevangengenomen. Het verhaal speelt zich af in Tjecho-Slowakije, in het communistische tijdperk. In de gevangenis probeert Roman een roman te schrijven op aardappelschillen, die niet ontdekt mogen worden, want dat zou hem op een zware straf komen te staan. Hij heeft ooit onder het pseudoniem Miroslav von Miraus boeken gepubliceerd, die hem ook al een zware straf zouden opleveren als bekend zou zijn wie er achter dat pseudoniem zat. Later blijkt dat meer mensen het weten dan hem lief is.
Het verhaal gaat over hoe hij zich staande houdt in het dagelijks leven, zowel binnen als buiten de gevangenis. Daarbij komt hij mede- en tegenstanders tegen en ook mensen waarvan hij niet weet of hij die wel kan vertrouwen. Dat geldt voor zijn notaris en ook voor de agent, die beneden hem woont.
Overal zijn verraders en vooral intellectuelen moeten het ontgelden: Roman, ingenieur, is voordat hij gevangen is genomen gedwongen als arbeider in een metaalfabriek te werken.
Langzaam wordt duidelijk waarom hij gevangen is genomen: hij heeft geprobeerd het arbeidersparadijs te ontvluchten en wel op een zeer originele manier. Die wordt uit de doeken gedaan aan het eind van dit verhaal.
Dan volgt de fluwelen revolutie: Roman wordt vrijgelaten en moet zijn weg zien te vinden in de nieuwe maatschappij. De vroegere machthebbers zijn nu voortvluchtig of bekleden nederige posities.
Het tweede verhaal, De koperslager en het grauw, handelt over een dal dat geheel zelfvoorzienend is en totaal is afgesloten van contacten met de buitenwereld. Zelfs het paard van de brouwer wil er niet zijn en maakt dat hij wegkomt alsof de paardenslager hem op de hielen zit. De strenggelovigen hebben de macht en proberen die te houden door iedereen te controleren met hun spionnen. Het dal is in somberheid gedompeld: er is geen kleur meer te bekennen, alles is grauw, want kleur is niet toegestaan. De winter slaat er hard toe: als je per ongeluk een stap naar buiten zet zonder je berenbontjas vries je onmiddellijk vast in de houding waarmee je die stap zet. Een belangrijke rol in het verhaal is weggelegd voor Clemens: hij is doodgraver, kastelein en klompenmaker tegelijk. Als zijn vrouw sterft, is hij verplicht de zeven dagen rouw uit te zitten. De spionnen van de strenggelovigen komen controleren of hij zich wel aan die regel houdt.
Natuurlijk is er verzet tegen de onderdrukking door de strenggelovigen. De koperslager organiseert samen met zijn een opstand, waarbij hij Clemens, zijn aanstaande schoonzoon betrekt. Hij is daar al tientallen jaren mee bezig en werd eerst geassisteerd door de vader van Clemens. Hij heeft elektriciteit ontwikkeld, die buiten het dal al wel bestaat maar in het dal niet wordt toegelaten door de strenggelovigen (teveel licht).
Bij de revolte worden onorthodoxe middelen als gebreide gekleurde doeken en tunnels naar de kerk gebruikt. Het werkt: de strenggelovigen raken hun macht kwijt en het dal krijgt weer kleur. De strenge vorst trekt zich terug als er een aangenaam warm briesje in het dal wordt toegelaten.
Je bent zelden getuige, het derde verhaal, knipoogt naar Ullysses van James Joyce. Het gaat over één dag in het leven van twee mannen, die elkaar niet kennen. Een heel gewone dag zou het zijn, ware het niet dat het 9 november 1989 is, de dag van de val van de Muur. En op die dag worden beide mannen vijftig.
De ene man, Altmann, woont in West-Berlijn. Hij begint zijn dag met een scheerbeurt, waarbij allerlei gedachten in hem opkomen. Losse gedachten, die duidelijk maken dat hij het allemaal wel heeft gezien. Hij is levensmoe. De andere man, Novak, woont in Oost-Berlijn. Wat hen verbindt is een door Altmann ontwikkeld gebakje dat door Novak is nagemaakt. Zij kennen elkaar niet.
Zijn vrouw is opgepakt en verdwenen, hij is er nooit achter gekomen waarom. Er is schaarste: hij zou wel een nieuwe handdoek willen hebben maar die moet je zien te versieren. In dit arbeidersparadijs is bijna niets te koop en de vrouwen zijn hele dagen bezig met het bij elkaar krijgen van voldoende eten.
Deze dag gaat hij, net als anders, naar de bakkerij waar hij werkt, ontdekt dat daar niemand is en belandt zeer tegen zijn zin in een demonstratie. Omdat er een dichte mist hangt, heeft hij niet door dat hij naar West-Berlijn wandelt. Uiteindelijk komt hij terecht bij het restaurant van het hotel waar Altmann heeft gewerkt en waar het gebakje heeft ontwikkeld. Ook Altmann is naar dat restaurant gegaan en wordt daar bijna aangezien van de zojuist overleden hoteleigenaar. Noch Altmann noch Novak hebben door dat ze zich middenin een historische omwenteling bevinden.
De drie novellen hebben alle drie onderdrukking als onderwerp en in alle verhalen komt een niemandsland voor: een stuk grond waar niemand mag komen. Dat stuk grond wordt in alle verhalen uiteindelijk bevrijd.
De hoofdpersonen lijken ook op elkaar. Ze zijn van dezelfde leeftijd (50), voor het oog onderwerpen ze zich, maar eigenlijk leggen ze zich niet bij de onderdrukking neer.
De sfeer is steeds nogal somber, maar toch is er een luchtige ondertoon in het boek. Dat komt door het gedoseerde gebruik van humor: zo staat de koperslagen een moment lang geheel bevroren voor de deur, maar hij overleeft dat wel.
En is de bevrijding die de hoofdpersonen ondergaan wel een bevrijding? In De koperslager en het grauw misschien wel, maar bij de twee andere verhalen valt dat te betwijfelen. Daar lijkt alles gewoon door te gaan, al wisselen er misschien wat rollen. In Je bent zelden getuige zal het vast zo zijn dat de oude partijleden gewoon aan de macht blijven, denkt Novak.
Het boek is niet heel toegankelijk want de schrijver laat veel open voor de lezer. Het leest als een sfeertekening waarbij de handelingen heel tersluiks om de hoek komen kijken. Niet iets voor een avondje ontspannen lezen, wel voor als je zin hebt in ironie en gezond pessimisme.
ISBN 9789056723767 | Hardcover | 271 pagina's | Uitgeverij Signatuur | november 2010
© PetraO, 15 januari 2011
Lees de reacties op het forum en/of reageer:
