Erik Menkveld
Categorie: Recensies Volwassenen
Het grote zwijgen
Fons Diepenbrock is al een gekend en gewaardeerd componist als hij kennis maakt met de 26 jaar jongere bevlogen Thijs van der Meulen. Thijs is muziekrecensent voor De Tijd en valt op door zijn kennis van zaken.
Het verhaal begint in het Concertgebouw waar Van der Meulen diep onder de indruk is van de muziek die Diepenbrock gecomponeerd heeft bij het toneelstuk Marsyas. 'Wat wonder is hier over mij gekomen?' schrijft hij in zijn notitieboekje.
'Ieder instrument leek uit peilloze diepten op te zingen en een onafhankelijke melodie te volgen, waarin iets uitgedrukt werd wat alle woorden te boven ging. En die afzonderlijke melodieën bewogen zich volkomen natuurlijk om de andere heen op een manier die weinig meer met conventionele harmonie of contrapunt te maken had.'[...]
En net als de vorige keren weet hij met absolute zekerheid dat deze avond richtingbepalend voor hem is. In één klap zijn alle twijfels verleden tijd. In Diepenbrocks stemmenweefsel is hem in een flits zijn eigen weg getoond. De muziek die hij zelf gaat maken, zal een muziek van zulke melodieën en samenlopen zijn. Een samenklinken van onafhankelijke zangen, een symfonie in de meest intense en verheven zin van het woord.'
Die avond in het Concertgebouw is dus ontstellend belangrijk geweest voor Van der Meulen. Hij kan zijn geluk ook niet op als hij uitgenodigd wordt door Diepenbrock. Hij... Van der Meulen, de Brabantse jongen, bij dé componist! Na het eerste bezoek volgen er nog velen waarbij de mannen elkaar uitdagen maar ook stimuleren. Alle gesprekken vinden plaats in de Johannes Verhulststraat waar Diepenbrock met zijn vrouw, jonkvrouw Wilhelmina Elisabeth Petronella Cornelia de Jong van Beek en Donk (Elsa), en zijn twee dochters Joanna en Thea woont.
Diepenbrock trouwde met Elsa omdat hij wist dat zij hem altijd zou bijstaan in alles wat hij zou ondernemen. Het was van zijn kant een verstandshuwelijk. Diepenbrock vond later zijn muze in Jo, een leerling die zeven jaar geleden zijn huis binnenstapte toen ze zijn Latijnse lessen kwam volgen. (Diepenbrock doseerde klassieke talen als bijverdienste) Zij bleek zeer muzikaal en al gauw brachten ze veel tijd met elkaar door. Dankzij Jo begon ook het huwelijk van Diepenbrock wat hartstochtelijker te worden, wat Elsa later tot haar afschuw beseft.
Thijs verandert van werkkring en wordt muziekrecensent van De Groene waar hij onder leiding van Henri Wiessing veel vrijer te werk mag gaan en dat ook onmiddellijk doet. Vanaf die tijd noemt hij zichzelf Vermeulen. Zijn kritieken zijn scherp maar altijd oprecht. De gesprekken met Diepenbrock blijven plaatsvinden. Ondertussen heeft Vermeulen zoveel kennis opgedaan dat het onderscheid leraar (Diepenbrock) leerling (Vermeulen) begint te vervagen. Diepenbrock blijkt een weifelende man, hij vertoont weinig daadkracht. De muziek van Diepenbrock wordt weinig uitgevoerd. Zijn 'Missa in die festo' bijvoorbeeld is té modern, kerken huiveren ervoor om deze muziek te laten horen. Hij betreurt oprecht dat zijn muziek niet gespeeld wordt maar doet er weinig aan om daar verandering in te brengen. Zijn tijdgenoot Mengelberg, dirigent van het Concertgebouworkest, waarmee hij een moeizame vriendschap onderhoudt is niet gebrand op de muziek van Diiepenbrock. Het is Elsa die alles regelt en onderneemt. Ook in zijn gevoelens voor Jo laat Diepenbroxk alles maar voortkabbelen zonder een beslissing te nemen.
Vermeulen heeft, op zijn beurt, een leerling gevonden. Hij neemt Petrus, een Amsterdams jochie, regelmatig mee naar een concert en leert hem alles wat hij weet over muziek. De sfeer tussen de twee is broeierig.
En dan breekt de Eerste Wereldoorlog uit waardoor alles verandert.
Erik Menkveld heeft een prachtig, complex boek geschreven dat begint in 1910 en eindigt in 1921. De titel kan naar veel zaken verwijzen zoals het grote zwijgen tussen Elsa en Fons over hun huwelijk of naar Im grossen Schweigen het symfonisch lied (Friedrich Nietzsche), voor bariton en orkest, dat Diepenbrock componeerde. Of naar het grote zwijgen van Vermeulen over de verschrikkingen die hij gezien heeft op het slagveld in Vlaanderen tijdens de Eerste Wereldoorlog.
De grote kracht van dit boek is dat er mooi gedetailleerd verteld wordt zonder vervelend te worden. Bijvoorbeeld; de woning van Diepenbrock ligt aan de rand van Amsterdam, het vrije uitzicht wordt beschreven en we worden, schijnbaar nonchalant, op de hoogte gehouden van de stadsuitbreiding zoals de bouw van de Lairessestraat, waardoor het vrije uitzicht verdwijnt. Ook het leven in Laren waar Elsa een huis gekocht en ingericht heeft zodat Fons in alle rust kan werken is mooi en subtiel gebracht. Je hebt het gevoel daadwerkelijk in de huizen, bij deze mensen, geweest te zijn.
Verder heeft Erik Menkveld op een bijna poëtische wijze de gevoelens van de personages verwoordt. Vooral Vermeulen heeft prachtige uitspraken over muziek als hij Petrus daarover vertelt. Overigens is Petrus een gouden vondst. Via deze jongen kon Vermeulen/Menkveld verwoorden (en ons uitleggen) waarom muziek mensen in vervoering kan brengen en waarom Diepenbrock zo bijzonder was.
Hij is een man van vlees en bloed geworden evenals Vermeulen. Je ziet de tobbende Diepenbrock en de krachtige, bevlogen Vermeulen voor je.
Er valt nog zoveel te vertellen over dit boek dat je overigens makkelijk drie, vier keer kunt lezen zonder verveeld te raken, elke keer zal blijken dat je bepaalde details over het hoofd gezien hebt waardoor het boek nog meer aan diepte wint. Je zou nog uren door kunnen gaan over allerlei andere zaken die beschreven worden zoals de omgang van Diepenbrock met zijn tijdgenoten zoals componist Cornelis Dopper, schrijvers Lodewijk van Deijssel, Albert Verweij en Frederik van Eeden. Of over Mahler die zo'n grote indruk op Diepenbrock maakte etc. etc.
Maar het beste wat je kunt doen is dit boek zelf lezen en zelf ervaren.
Zie ook Matthijs Vermeulen (wikipedia)
Portretten van Diepenbrock en zijn familie
Muziekmanuscripten van Diepenbrock
Biografie Diepenbrock
ISBN 9789028241589 | Hardcover | 383 pagina's | Uitgeverij Van Oorschot | mei 2011
© Dettie, 27 maart 2012
Lees de reacties op het forum en/of reageer:
Het grote zwijgen
In ‘Het grote zwijgen’ van Erik Menkveld worden de jaren 1910 tot 1917 in sprongen beschreven waarbij de laatste sprong in een epiloog leidt tot 1921.
De achtergrond van eerst de oorlogsdreiging in Marokko, en later ons vaderland tijdens de Eerste Wereldoorlog met ondanks zijn neutrale positie ontberingen voor het volk, worden ons vooral medegedeeld door de persoon van Mathijs Vermeulen, die behalve amateurmusicus en componist ook journalist is. Als recensent van muziek leert hij Alphons Diepenbrock kennen, die hem genadig opneemt in zijn kennissenkring als leerling, en als vriend, niet wetend dat die vriend zich als een adder aan zijn borst koestert. Op zijn beurt heeft ook Mathijs een leerling, Petrus, eveneens een relatie die niet zonder brokkenmakerij verloopt.
Menkveld vertelt het verhaal van de twee Nederlandse componisten, die nooit bij het grote publiek bekend zijn geworden. Niettemin zijn er al diverse boeken en biografieën over hen verschenen, getuige de bibliografie achterin het boek.
Deze historische grondslag doet twijfel rijzen: lezen we wel de mening en ideeën van de schrijver Menkveld? Of heeft hij ook deze informatie uit de secondaire literatuur?
Zijn termen als ‘een langoureuze faun’ en zijn beschrijvingen van de muziek afkomstig uit eigen koker, of overgenomen?
Bij zinnen als ‘van het westfront geen nieuws’ of de scene waarin ‘een man en een vrouw elkaar zo hartstochtelijk kussen dat op drie erven tegelijk de honden aanslaan’, zou ik het graag accepteren als zijnde van een andere schrijvershand. Deze misschien kleine dingen doen mijns inziens afbreuk aan een overigens heel mooie roman.
Het verhaal is geschreven is een stijl die helemaal aansluit bij de tijd, hetgeen de lezer helemaal in de juiste sfeer brengt. Het woord dat de stijl vooral typeert is zorgvuldigheid. De zinnen zijn heel precies, nauwelijks een woord te veel. De beschrijvingen van een deel Amsterdam en het Noord-Hollandse Laren uit die tijd maken dat sfeertje helemaal af, als ook de in onze ogen primitieve manier van reizen.
Er wordt veel geschreven over muziek, in lyrische termen die nieuwsgierig maken: hoe klinkt muziek met ‘verschillende onafhankelijke melodielijnen (die) gelijktijdig zweven boven een mysterieus geruis, waaroverheen de fluit dan zijn nachtegaalgezang aanheft. Een minutenlange, betoverende voorstelling (--) met een fier openingsthema als afsluiting.’
Maar het is zeker niet alleen een muziekroman. Er zijn de vaak filosofische gesprekken (‘Het grote Zwijgen’ is een uitspraak van Nietzsche) tussen de vrienden, en er zijn de amoureuze verwikkelingen die de nodige jus aan deze roman geven. En de balspelletjes met Diepenbrocks dochters.
Het is een passievolle roman, geschreven voor echt leesplezier, misschien wel meerdere keren! Om in te duiken terwijl je luistert naar een muziekstuk, gecomponeerd door een van beide hoofdpersonages.
Even een opmerking terzijde: Er staat al een brievenroman op naam van ‘debutant’ Erik Menkveld!
In 2006 verscheen namelijk ‘Met de meeste hoogachting’, een bundel essays in briefvorm, geïnspireerd door de brieven die Petrarca aan Cicero en Seneca schreef. Hoewel ik moet bekennen dat ik daarvan alleen de beschrijving gelezen heb, denk ik toch dat ook daar een grote dosis fictie aan te pas is gekomen. Is fictie in briefvorm anders dan fictie in de vorm van een historische roman?
ISBN 9789028241589 | Hardcover | 383 pagina's | Uitgeverij Van Oorschot | mei 2011
© Marjo, 24 januari 2012
Lees de reacties op het forum en/of reageer: