Seeman
Maritiem Woordenboek van Wigardus à Winschooten
Hertaald en ingeleid door Hans Beelen, Ingrid Biesheuvel en Nicoline van der Sijs
Wigardus à Winschooten

De oprichting van de VOC in 1602 speelde niet alleen een grote rol in de groei van de 17e eeuwse Nederlandse economie, beter bekend als De Gouden Eeuw, maar zorgde ook voor een enorme verrijking van de Nederlandse taal. Voor de handel met het verre oosten was men afhankelijk van de scheepvaart, een sector die een enorme bloei meemaakte dankzij de succesvolle handel met deze regio. Ook in het alledaagse leven speelde de scheepvaart een grote rol in de vorm van bijvoorbeeld trekschuiten, formatiezeilen en spiegelgevechten.

Tegen het einde van deze eeuw verschenen de eerste Nederlandstalige werken over de scheepsbouw, waaronder het Scheeps-bouw en bestier van Nicolaas Witsen uit 1671. Dit werkje was voorzien van een aantal Verklaringen van Scheeps spreeck-woorden, en verscheiden eigene benamingen en zou de basis vormen van Wigardus à Winschooten's werk uit 1681 met de titel Seeman: Behelsende een grondige verklaring van de Nederlandse vaktaal en uitdrukkingen die zijn ontleend aan de zeevaart en worden aangetroffen bij de beste schrijvers van deze eeuw. Seeman is het eerste eentalige woordenboek van het Nederlands. Het is weliswaar geënt op een heel specifiek terrein – de scheepvaart – maar zou spoedig gevolgd moeten worden door een deel Landman (over het boerenleven) en een deel Steeman (over de stedeling). Door het vroegtijdig overlijden van Van Winschooten werd dit echter niet verwezenlijkt (hij werd slechts 46 jaar). Seeman zou de basis vormen voor latere soortgelijke woordenboeken door Nicolaas Witsen (1690), Georgius van Zonhoven (1740), J.P. Sprenger van Eyk (1835-36), Jacob van Lennep (1856) en T. Pan (1857).
De nu bij Walburg Pers verschenen editie van Seeman is veel meer dan alleen een hertaalde herdruk van Van Winschooten's werk. Het is niet alleen maar een boek, maar een multi-media pakket bestaande uit een boek, een cd-rom en een bijbehorende website.

Het boek wordt, zoals de titel al vermeldt, ingeleid door Hans Beelen, Ingrid Biesheuvel en Nicoline van der Sijs. Niet alleen geven zij aan hoe de huidige versie van Seeman tot stand gekomen is, maar ook schetsen zij een gedegen beeld van de persoon Van Winschooten, de invloed van andere auteurs op zijn werk en van zijn werk op latere auteurs. Alvorens tot het hertaalde werk over te gaan volgen eerst 41 bladzijden met platen uit Witsen's werk uit 1671. De hertaalde versie is vervolgens uitbundig voorzien van afbeeldingen uit een 19-tal werken van tijdgenoten zoals Jacob Cats, Jan Luyken en Roemer Visscher en een tweetal duidelijke platen van de hand van Cor Emke, een hedendaagse en kundig bouwer van 17e eeuwse scheepsmodellen. Uiteraard ontbreekt een index niet en is van de meeste werken van tijdgenoten ook een web-adres bijgevoegd.

De cd-rom is bijzonder te noemen. Niet alleen treffen wij hierop foto's van het origineel van Van Winschooten, maar ook de diplomatische transcriptie, de inleiding en toelichting op de hertaling, de hertaling zelf, het register van spreekwoorden en uitdrukkingen, een pdf met foto’s van handgeschreven aantekeningen in een exemplaar uit de collectie van het Scheepvaartmuseum te Amsterdam, en de transcriptie van deze aantekeningen. Verder bevat de cd-rom nog een pdf met foto’s van het origineel, de diplomatische transcriptie en de verantwoording van de digitale uitgaven van de volgende vijf woordenlijsten:

-        Nicolaas Witsen: Verklaringen van Scheeps spreek-woorden, en verscheiden eigene
         benamingen, (Amsterdam, 1690);
-        Georgius van Zonhoven, Naem-Lyst en Verklaeringe van zommige Scheepswoorden,
         (Amsterdam, 1740);
-        J.P. Sprenger van Eyk, Handleiding tot de kennis van onze Vaderlandsche Spreekwoorden
         en Spreekwoordelijke zegswijzen, bijzonder aan de Scheepvaart en het Scheepsleven ontleend,
         (Rotterdam, 1835-1836);
-        Jacob van Lennep, Zeemans-woordeboek, behelzende een verklaring der woorden, by de
         scheepvaart ... daaraan ontleend, (Amsterdam, 1856);
-        T. Pan: 'bespreking van Van Lenneps Zeemans-woordeboek', 1857, pp. 330-433.

Tot slot is een pdf met foto’s opgenomen van de veilingcatalogus van Van Winschooten's bibliotheek van ruim 2000 werken. de Catalogus Lectissimae & Exquisitissimae Bibliothecae Clarissimi & Doctissimi Viri Wigardi à Winschooten (…), Joannes de Vivie, (Leiden, 1685)

Een minpuntje van de cd-rom is, dat deze niet uit zichzelf start en dat - eenmaal handmatig opgestart - door foutieve benamingen niet alle links werken. De bestanden zijn echter wel allemaal aanwezig en via een verkenner (explorer) te openen.

De website geeft naast een overzicht van hetgeen met deze editie van Seeman meegeleverd wordt, een complete lijst van alle maritieme termen uit de gezamenlijke werken van bovenstaande auteurs. Hoewel nu alleen nog beschikbaar als pdf, wordt de bezoeker beloofd dat op de site “...binnenkort [...] een geïntegreerde database [zal] worden geplaatst...”.

Natuurlijk kan geen recensie zonder een paar kritische kanttekeningen. Hoewel de gezamenlijke maritieme woordenschat in boek, cd-rom en website enorm is, is zij (uiteraard) ook beperkt tot wat de auteurs wisten. Als onderzoeker van zeventiende eeuwse navigatie-instrumenten zoek ik altijd naar het woord spiegelboog. De spiegelboog was niet alleen een gebogen stuk hout boven het hakkebord op de spiegel van een schip, maar ook een navigatie-instrument, uitgevonden door Joost van Breen en door hem op 25 september 1660 gepatenteerd. Het was het eerste navigatie-instrument dat gebruik maakte van een glazen spiegel voor de waarnemingen en was tot ver in de 18e eeuw vooral aan boord van de schepen van de kamer Zeeland van de VOC in gebruik. De term is niet in Seeman terug te vinden, maar wel in Van Lennep's werk uit 1856 (en uiteraard op de website), zij het alleen in de betekenis van “Bovenlijst van het hakkebord”. Dat het instrument wel degelijk bekend was bij andere auteurs van woordenboeken bewijzen P. Marin (1768), J.H. Röding (1798), J. Holtrop (1801) en P. Olinger (1822) die het woord mede als genoemd instrument in hun woordenboeken opnamen.

Persoonlijk vind ik het erg jammer dat het 13 bladzijden tellende Register van spreekwoorden en uitdrukkingen alleen op de cd-rom terug te vinden is. De toekomst zal het uit moeten wijzen, maar de verwachting is dat het boek – net als het origineel – eeuwigheidswaarde heeft, terwijl de cd-rom slechts beperkt houdbaar zal zijn. In nog hogere mate zal dit voor de website en het daarop te vinden totaaloverzicht gelden. De verwachte levensduur van een cd-rom is circa 25 jaar, terwijl de gemiddelde levensduur van een website slechts 44 tot 75 dagen is. Onderzoek heeft uitgewezen dat een geschatte 44% van alle websites uit 1998 binnen een jaar verdwenen waren.

Ondanks deze twee kleine kanttekeningen geeft het geheel een goede en verzorgde indruk en is het een plezier om te lezen. Uiteraard blijft het een woordenboek, maar door het uitbundig gebruik van afbeeldingen en nu in onbruik geraakte termen is het wel een heel plezierig woordenboek. Termen als fatsen, labberkoelte en perdoen worden keurig uitgelegd. Voor wie wil weten wat tweebak met “...zij zijn uit roeien geweest...” te maken heeft is dit een onontbeerlijk werk.

ISBN 9789057307225 | Gebonden | 326 pagina's | WalburgPers | november 2011

© Nicolàs, 26 augustus 2012

Lees de reacties op het forum en/of reageer: