De misdaad en het zwijgen
Jedwabne 1941, de levende herinnering aan een pogrom in Polen
Anna Bikont

"Ik weet niet hoeveel mensen dit zullen lezen. In theorie was ik immers op alles voorbereid, je had me er al zoveel over verteld, maar toch moest ik om de twintig, dertig pagina's het manuscript opzij leggen omdat het me te zeer aangreep."

Dit zijn de woorden van Jacek Kuron, een Pools historicus, dissident en leider van Solidariteit. Hij is het die, zo lezen we in het boek, "tussen de ene en de andere dialyse, en tussen de ene en de andere opname van de intensive care, het manuscript dapper doorworstelt." 
Ik had hetzelfde gevoel bij het lezen van het boek van Anna Bikont, dat ik het moest doorworstelen. Ik moest het steeds opnieuw opzij leggen, omdat ik geestelijk geschokt was, maar zelfs ook lichamelijk aangedaan, ik werd soms misselijk van wat ik las. Hoe gruwelijk kunnen mensen zijn.

Ik legde het boek dan weg en nam de tijd om te bedaren en wist wel dat ik het boek verder wilde lezen, ja zelfs uit wilde lezen, ik wilde namelijk toch alles weten van wat er gebeurd was daar in Jedwabne in Polen. Niet omdat ik deze recensie wilde schrijven, maar ook omdat het belangrijk voor een mens is om te weten waartoe mensen in staat zijn. Niet per sé om daarover te oordelen, maar wel om de mensen die dit een dergelijke misdaad hebben moeten ondergaan te proberen te begrijpen of in ieder geval begaan te zijn met hun lot en ze niet, zoals veel anderen, voor fantasten of zelfs leugenaars te houden. Vandaag de dag maken mensen dergelijke gruweldaden opnieuw mee. Daarnaast is het zaak om te proberen te begrijpen waardoor het zover heeft kunnen komen. Mijn hoop blijft, soms voelt dat als tegen beter weten in, dat we dan uiteindelijk heel misschien datgene kunnen waarmaken wat is gezegd na de Tweede Wereldoorlog, namelijk dat nooit meer. Een boek als dit van Bikont, hoe verdrietig ook om te lezen, kan daarvoor wel een stap zijn in de goede richting. Dat de waarheid boven tafel komt en dat we die waarheid onder ogen zullen moeten zien en belangrijker nog dat we er iets mee moeten doen.


Op 16 oktober 2016 woonde ik de boekpresentatie bij van De misdaad en het zwijgen in Spui 25 te Amsterdam. Alhoewel ik vond dat de schrijfster niet uit de verf kwam doordat anderen om haar heen liever zelf op de voorgrond traden, voelde ik als toehoorder hoe betrokken de schrijfster was geweest bij haar onderzoek voor dit boek. Heel bescheiden, maar met een voelbare kracht die in haar school, vertelde ze haar moeilijke gang bij de totstandkoming van dit boek. Ik wist meteen dat dit een hele bijzondere vrouw was, die tegen alle weerstand die zij ondervond in dit verhaal heeft willen vertellen in wat Julian Barnes "Een angstaanjagend en noodzakelijk boek" noemt. Die noodzaak werd voor haar zelf nog dringender toen ze heel vroeg in haar onderzoeksproces te weten kwam dat zij zelf Joods is. Mensen om haar heen waren hiervan op de hoogte, maar zij wist het zelf niet. Het was dus ook niet haar primaire drijfveer, maar het is uiteindelijk natuurlijk wel, zo kan ik me voorstellen, een extra motivatie geworden om dit proces met veel doorzettingsvermogen aan te kunnen. Het verhaal te vertellen van de mensen waar jij bij hoort en die onmenselijk behandelt zijn door de mensen, waarmee ze tot op dat moment samenwoonden in kleine dorpen op het Poolse platteland.

De zeer beknopte inhoud van het boek is door de uitgever als volgt beschreven:

Op 10 juli 1941 werd in het Poolse stadje Jedwabne een afschuwelijke misdaad begaan. Vroeg in de middag werd de Joodse bevolking van het stadje bevolen hun huizen te verlaten en naar het belangrijkste plein te marcheren. Aan het eind van de dag waren de meesten van hen dood. Het was een bloedbad van een verbijsterende omvang, dat alom veroordeeld werd. Slechts een paar mensen werden voor het gerecht gesleept voor hun aandeel in de gruweldaad. De waarheid over wat er die dag werkelijk gebeurd was, zou meer dan zestig jaar verborgen gehouden worden.

Al eerder woonde ik een lezing van de Poolse historicus Jan Tomasz Gross bij, georganiseerd door het NIOD na het verschijnen van zijn boek Buren. Op het internet, schrijft Beata Pasek (AP) daarover:

Het deksel is van de put gehaald door Jan Tomasz Gross, die in zijn boek ”Buren” nauwgezet beschrijft wat er in Jedwabne is gebeurd. Het boek heeft de Polen gedwongen het beeld dat ze van zichzelf koesterden als pure slachtoffers van de nazi's bij te stellen.

Die deksel heeft Anna Bikont met dit boek volledig van de put verwijderd. Zij is met een luizenkam door de informatie gegaan die zij met een enorme volharding verzamelde, om tot in detail na te gaan waar verklaringen en archiefmateriaal elkaar zouden bevestigen of tegenspreken om zo dicht mogelijk bij de waarheid te kunnen komen en het verhaal van de hoofdrolspelers in dat gruwelijke verhaal.

Het boek is opgebouwd uit hoofdstukken met oneindig veel notities, die Bikont heeft gemaakt tijdens haar zoektocht. De notities beginnen op 28 augustus 2000 en de laatste notitie is van 10 juli 2004, gemaakt 63 jaar na de bewuste dag, 10 juli 1941, waarop het gehele boek gebaseerd is. Bikont schrijft:

Ik leg een steentje bij het monument voor de vermoorden. Uit Warschau was er een bus met leden van de de Joodse gemeente, die kadissj zeiden. Uit Jedwabne is volgens mij niemand naar de plechtigheid gekomen.

De lezer mag al deze notities meelezen en krijgt daarmee een heel duidelijk beeld van het proces en de zoektocht die Bikont voor haar onderzoek heeft verricht en haar persoonlijke betrokkenheid bij de mensen en alle emoties die daarbij hoorden inclusief die van de schrijfster zelf. Tussen deze hoofdstukken met notities door lezen we de verhalen van getuigen, zowel daders, overlevenden en andere betrokkenen. Het zijn met name deze nu nog levende getuigen, met de (nu nog) levende herinnering aan die pogrom in het Poolse Jedwabne in 1941 die het boek kleuren en die het zo indringend maken en zo moeilijk om te lezen.

De enorme angst bij de overlevenden om te vertellen wat er precies gebeurd is, waardoor zij ook heden ten dage nog nauwelijks durven te praten. Die angst is er ook bij verschillende ooggetuigen die de misdaden hebben gezien waarover zij liever zwijgen, zoals de titel van het boek al aangeeft. De daders, die de feiten verdraaien, vaak waarschijnlijk willens en weten, maar ook vaak omdat ze waarschijnlijk zoveel jaar later daadwerkelijk geloven dat het zo is gegaan, zoals zij het zich in hun geheugen hebben geprent, om hun daden voor eens en voor altijd, met name voor zichzelf en hun directe omgeving, te kunnen verantwoorden.

De misdaad is ingegeven door een heel groot antisemitisme onder de inwoners van Jedwabne en andere dorpjes op het platteland van Polen, aangewakkerd en door de Duitse inval en vandaag de dag nog steeds als excuus gebruikt. Opvallend is echter dat zo goed als zeker er geen Duitsers bij de gruwelijke misdaad in Jedwabne betrokkenen zijn geweest. Deze misdaad is door de Polen uitgevoerd op hun joodse landgenoten, hun buren, degene met wie zij dagelijks contact hadden. De details over de misdaad zijn meer dan gruwelijk en die maken het boek ook heel moeilijk om te lezen, ze blijven door je hoofd spoken. Ik voel dan ook niet de behoefte om deze daden hier te verwoorden. Toch is het goed dat Bikont ze wel onomwonden heeft opgeschreven in het boek omdat alleen zo'n kale verwoording van de feiten, deze feiten ook echt doen voelen bij de lezer.

Het antisemitisme werd zeer enthousiast aangewakkerd door veel vertegenwoordigers van de katholieke kerk in Polen. Ingegeven door de enorm grote angst voor het communisme bij die vertegenwoordigers van het katholicisme werd het een excuus om de joden als zondebokken bij de zeer vrome Polen voor het voetlicht te brengen. De Polen, die zelf ook vaak onder erbarmelijke omstandigheden leefden, grepen deze door de katholieke kerk verspreide aantijgingen met beide handen aan. Joden heulden, zo verkondigden de prekers op de kansel, met de communisten en werden daarom verantwoordelijk gehouden voor de daden van de communisten tegen de Poolse bevolking, zoals de deportaties naar Rusland. De, letterlijk, goedgelovige Polen gingen er gewillig in mee om hun eigen woede en frustratie te kunnen botvieren op de joden. Het leiden tot gruwelijke misdaden, die zij tot op de dag van vandaag niet onder ogen willen zien.

Anna Bikont, en dat ben ik met Julian Barnes eens heeft angstaanjagend en noodzakelijk boek geschreven. Een boek waarvan ik vind dat gelezen moet worden en, om nog maar eens een dooddoener te gebruiken, zeker in deze tijd, waarin opnieuw sentimenten oplaaien om mensen in te delen in wij en de anderen.

Bikont heeft ten slotte, helemaal aan het einde van het boek een deel opgenomen dat zij Brokstukken van een verloren wereld, Jedwabne in de zomer van 1939 genoemd. Net als Guus Lijters met zijn boek Memoriam de namen van de gedeporteerde en vermoorde Joodse, Roma en Sinti kinderen probeert te achterhalen en heeft Bikont geprobeerd  "Een stadje te reconstrueren waar nog Joodse kleermakers, laarzenmakers en kuijpers wonen, waar kinderen zwoegen om de letters van het Hebreeuwse alfabet onder de knie te krijgen en waar vanuit de synagoge het geroezemoes van de gebeden klinkt."

Zij heeft daarom de sjetl Jedwabne laten tekenen, zoals het er in de zomer van 1939 uitzag, opdat we de joodse inwoners die daar hun leven leefden niet zullen vergeten.  Die nagedachtenis, daarvoor is dit boek van Bikont van groot belang. Lees het!

Over de auteur De Poolse journaliste en schrijfster Anna Bikont (1954), studeerde psychologie. Ze was redactielid van Tygodnik Mazowsze , het tijdschrift van de illegale vakbond Solidarnosc, en medeoprichtster van de Gazeta Wyborcza , de belangrijkste Poolse krant. Bikont is co-auteur van de biografie over Wislawa Szymborska. In 2011 ontving zij voor De misdaad en het zwijgen de European Book Prize.

ISBN 9789046820391 | Hardcover | 640 pagina's | Nieuw Amsterdam | juli 2016
Vertaling uit het Pools door: Charlotte Pothuizen, Dirk Zijlstra, Karol Lesman, Goverdien Hauth-Grubben

© Ria, 13 januari 2017

Lees de reacties op het forum en/of reageer: