De zaak Zjivago
Tekst: Peter Finn, Petra Couvée

Het Kremlin, de CIA en de strijd om een verboden boek
Peter Finn en Petra Couvée

Wie nu op het internet op zoek gaat naar Dokter Zjivago (Zhivago), vindt allerlei informatie over het boek en de beroemde op het boek gebaseerde film. Er is zelfs een Russisch gesproken versie van de film in delen te bekijken op Youtube


Dat had Boris Pasternak zelf toch niet kunnen denken. Het is verbijsterend om in het boek van Finn en Couvée te lezen hoeveel ophef en politiek gekonkel er over de uitgave van dit boek is geweest. Het boek De zaak Zjivago leest als een spannende thriller, maar is een stuk geschiedenis van een realiteit waarvan veel mensen waarschijnlijk geen idee hebben. Het boek geeft een hele bijzonder inkijk in de ongelooflijke periode van de Koude Oorlog. Ik ben zelf een kind van de Koude Oorlog en weet nog dat ik weinig begreep van het, voor mij onwerkelijke, gevaar dat door volwassenen werd geuit over de Sovjet dreiging. Bijzonder was wel dat het voelbaar was, maar aanwijsbaar, voor mij als kind, niet.

Door het lezen van het boek leer je begrijpen dat deze Koude Oorlog op alle fronten werd gevoerd en dus ook op het terrein van Kunst en Cultuur. De Russische schrijver Pasternak werd zowel van Sovjetzijde als door 'het westen' tot inzet gemaakt van hun politieke spel op het allerhoogste niveau. Tragisch hieraan is dat Pasternak zelf heeft geprobeerd zich zo ver mogelijk afzijdig te houden van de politiek, maar alleen geïnteresseerd was in de uitgave van zijn roman.
Opmerkelijk is dat beide zijden in het conflict het er over eens waren dat er in het boek (verborgen) kritiek op het communistische systeem werd geuit, waardoor het in de Sovjet Unie werd verboden en in het westen werd aangegrepen als propagandamiddel. Pas in het voorjaar van 2014, zo lezen we achter op het boek, publiceerde de auteurs in de Washington Post het bewijs dat de CIA met de roman wilde bijdragen aan de ondermijning van de Sovjet-Unie. Het was de Nederlandse BVD, die in opdracht van de CIA, de eerste Russische editie bij Mouton & Co liet drukken. De distributie daarvan vond plaats op de Wereldtentoonstelling in Brussel in 1958, het jaar waarin Pasternak de Nobelprijs voor de literatuur won, maar deze onder druk van de Sovjet regering heeft geweigerd.

De redactieraad van het literaire tijdschrift Novy Mir, bestaande uit collega's van Pasternak, keurde Dokter Zjivago formeel af omdat zij in de roman een teneur proefde van afwijzing van de socialistische revolutie. De schrijvers ontleden de roman in de ideologische tekortkomingen en verwijzen naar het 'gezwollen individualisme' van de hoofdpersoon Joeri Zjivago en daarmee naar dat fundamentele gebrek bij Pasternak zelf. Alleen de beschrijving van het Russisch natuurlandschap kan rekenen op het compliment van grote poëtische zeggingskracht, wat uiteraard veilige positieve kritiek is.

Niet alleen collega's, maar ook journalisten zagen hun kans schoon bij het regime van de Communistische Partij in de gunst te komen. Een van hen, David Zaslavski begon zijn aanvallende artikel op Pasternak met de kop 'Reactionair propagandaoproer om literair onkruid en daaraan toevoegend Pasternaks roman is inferieure reactionaire broodschrijverij.

Heel gedetailleerd hebben Finn en Couvée hun onderzoek uitgevoerd en daardoor kunnen wij nu precies lezen hoe het heeft gezeten in De zaak Zjivago. Het is daarmee een heel bijzonder boek geworden. Vraag blijft of ook zonder al deze ophef Dokter Zjivago zo beroemd zou zijn geworden in het westen en ten slotte ook in Rusland?

Peter Finn werkte als correspondent voor The Washington Post in Moskou, Warschau en Berlijn. Hij is momenteel redacteur nationale veiligheid bij dezelfde krant. Zijn journalistieke werk is vele malen bekroond.

Petra Couvée is slaviste, schrijft over Russische literatuur en vertaalde werk van onder meer Boris Pasternak, Marina Tsvetaeva en Vladimir Nabokov in het Nederlands. Zij doceert Nederlands aan de staatsuniversiteit van Sint-Petersburg.

ISBN 9789046816622 | Paperback | 384 pagina's | Nieuw Amsterdam | juni 2014
Oorspronkelijk titel: The Zjivago affair Vertaling: Rob de Ridder

© Ria, 07 november 2014

Lees de reacties op het forum en/of reageer: