Joden op drift
Joseph Roth

Dit essay is door Joseph Roth geschreven in 1927 als een ode aan de verdreven mensen uit zijn geboortestreek Galicië, nu deels Polen en Oekraïne. Het werd niet eerder in het Nederlands vertaald. In 1937 voegde hij nog een hoofdstuk toe over de situatie van de joden in Duitsland, waar inmiddels de nazi's aan de macht waren gekomen.

De uitgever noemt het essay, een liefdevolle, vaak ook ironische schets van de Oost-Europese joodse cultuur, maar bovenal ook van de lijdensweg van emigratie en het leven van vluchtelingen. Geert Mak noemt het een zeldzaam juweel uit een verloren tijd en liefdesverklaring aan het 'armenhuis' waaruit Roth zelf voortkwam.

Een recensie schrijven over dit prachtige essay doet het, naar mijn mening, altijd tekort. De schitterende zinnen die Joseph Roth opbouwt, de woordkeuze die hij daarbij heeft gemaakt en de toon die daardoor ontstaat zijn door een recensent niet te vangen, zonder deze letterlijk te citeren. Doordat het schrijven zo mooi is, komen de woorden bij de lezer diep binnen. Wat Roth wil zeggen, komt aan, mede door wat de uitgeverij liefdevol en vaak ironisch noemt.

Roth zelf vindt dat hij onvolledig is met dit essay. Dat kan ook niet anders, meldt hij, want de enorme hoeveelheid stof die hij zou moeten behandelen zou van de auteur een even lange zwerftocht vergen als een paar generaties Oost-Europese joden hebben meegemaakt.
Dat wat Roth schrijft in 1927 over de Oost-Europese joden, kan net zo goed gaan over de mensen die heden ten dage op de vlucht zijn geslagen voor oorlogsgeweld of gewoon omdat zij op zoek zijn naar een beter bestaan. Ik hoorde eens een vluchteling vertellen dat hem bij de Immigratie- en Nationalisatie Dienst werd gevraagd naar zijn postcode. Niet één keer, maar meerdere keren, omdat hij zonder postcode niet geregistreerd kon worden. Het antwoord maar daar waar ik vandaan kom, kent men geen postcodes was voor de ambtenaar van de dienst niet afdoende en lastig, want daarmee kon het computerprogramma en daardoor de procedure niet doorlopen worden. Het invoeren van een postcode was verplicht.

Roth beschrijft een dergelijk voorval met betrekking tot een Oost-Europese jood en dan is er maar één oplossing:

Dus stuurt men de jood terug. Eén keer, twee keer, drie keer. Tot hij de conclusie trekt dat hij niet anders kan dan valse informatie geven die correct lijkt. Dan zich te houden aan een naam die misschien wel niet zijn naam is, maar toch een geloofwaardige, die niemand in twijfel trekt. De politie heeft de Oost-Europese jood op het goede idee gebracht zijn ware maar complexe gesteldheid te verdoezelen door een gelogen maar een behoorlijke gesteldheid.

Zo verzon ook de vluchteling hierboven een postcode die in zijn land van herkomst niet bestond, maar waardoor hij in ieder geval ingevoerd kon worden in het systeem. Daarmee is dit essay van Roth niet alleen, met de woorden van Mak, een kort, krachtig en glashelder essay dat een beeld schept van het joodse leven in Europa – inclusief de vele discussies en dilemma's die het toenmalige joodse denken bepaalden. Het is eveneens een heel actueel essay dat aan zaken in de huidige wereld raakt, zoals het opkomend, latent en open, antisemitisme en de angst voor de 'tsunami' van vreemdelingen die 'onze cultuur' bedreigen en de daarmee gepaard gaande onverdraagzaamheid, dat aangewakkerd wordt door extreem rechtse politici. 

Ten slotte is het essay niet alleen zeer lezenswaardig, maar ook zeer bezienswaardig door de prachtige en zeer gedetailleerde pentekeningen van Paul van der Steen. Niet alleen het essay is een liefdevolle schets, maar ook de tekeningen van de hand van Van der Steen getuigen van het liefdevol schetsen van wat Roth heeft beschreven.

Over de auteur:  De joods-Oostenrijkse Joseph Roth (1894-1939) publiceerde vele journalistieke stukken, waaronder Hotelmens en De blonde neger. Daarnaast schreef hij romans als Radetzkymars en Hotel Savoy.

Over de vertaalster: Vertaalster en publiciste Els Snick is wetenschappelijk lid van het internationale Joseph Roth Gesellschaft en richtte de Nederlands/Belgische pendant op. Eerder publiceerde zij Waar het me slecht gaat is mijn vaderland. Joseph Roth in Nederland en België (2013), Hotelmens (2014), De blonde neger en andere portretten (2015) en Duitsland op het spoor (2016).

Over de illustrator: zie http://www.paulvandersteen.nl

ISBN 9789059374614 | Paperback | 144 pagina's | Uitgeverij Bas Lubberhuizen | september 2016
Oorspronkelijke titel: Juden auf Wanderschaft | Vertaling: Els Snick | Voorwoord: Geert Mak

© Ria, 05 december 2016

Lees de reacties op het forum en/of reageer: