101 vrouwen en de oorlog
Els Kloek

Het idee, zo lezen we in het voorwoord, om naast het boek 1001-Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis een apart boek samen te stellen met biografieën van 'oorlogsvrouwen' lag al een tijdje op de plank bij de redactieraad van het Digitaal Vrouwenlexicon.  Toen in het najaar van 2015 Marjan Schwegman, directeur van het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD), echter bekend maakte haar functie te zullen gaan neerleggen, werd de knoop doorgehakt. Direct werd de beslissing genomen om de publicatie van een apart boek over 'oorlogsvrouwen' te gaan realiseren als afscheidscadeau voor Marjan Schwegman.

In dit boek, dat slechts in een beperkte oplage wordt uitgeven, zijn de (beknopte) biografieën opgenomen van 101 vrouwen die tijdens de Tweede Wereldoorlog een opmerkelijke rol hebben gespeeld. Als er portretten zijn van de vrouwen in de vorm van foto's of schilderijen, dan zijn deze in het boek opgenomen. In het boek 1001-vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis zijn 11 van deze biografieën opgenomen. In dit boek vinden we dus 90 'nieuwe' verhalen.

Op een van de inleidende bladzijde van dit boek staat in enorme letters:

ALS WIJF WEET IK HEUS WEL
DAT GESLACHT NIETS MET MOED TE MAKEN HEEFT

Deze ferme uitspraak is van Lau Mazirel, advocate en een van de vele vrouwen die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het verzet zat. Het zijn echter niet alleen biografieën van verzetsvrouwen, maar ook van vrouwen die hun kampervaringen op schrift hebben gesteld of een bijzonder dagboek hebben bijgehouden, vrouwen die onderduikers en gevangenen hebben geholpen, vrouwen die de verschrikkingen van het jappenkamp in Nederlands-Indië hebben ondergaan en vrouwen die juist aan de andere kant hebben gestaan – kampbewaaksters, Jodenverraadsters, voorvrouwen van de NSB.

Van alle vrouwen zijn eerst hun persoonlijke gegevens vermeld, zoals geboorte- en, indien van toepassing, sterfdatum. Wie hun ouders waren en met wie zij eventueel gehuwd zijn geweest en of uit die huwelijken kinderen zijn geboren. Daarna volgt een kort verslag van hun persoonlijk leven, gevolgd door een beschrijving van hun rol in de Tweede Wereldoorlog. Tot slot wordt dan nog vermeld wat er na de oorlog met hen is gebeurd, zowel van degene die de oorlog overleefden als van hen die gestorven zijn tijdens de oorlog. In het laatste geval is dit vaak in de vorm van een vermelding hoe er na de oorlog nog over hun daden werd gedacht. Soms is dat tegengesteld aan hoe daar tijdens de oorlog over werd gedacht. Aan heldendaden werd later soms getwijfeld en aan daden van 'foute' Nederlanders bleek soms (veel later) toch iets moedigs te zijn geweest.

De biografieën van de vrouwen zijn in alfabetische volgorde in het boek opgenomen. De eerste biografie is van Suze Arts, tijdens de oorlog kampbewaakster in Vught. De biografie is geschreven door Marieke Meeuwenoord, die uitgebreid onderzoek deed naar kamp Vught en daar een boek over schreef met de titel Het hele leven is hier een wereld op zichzelf. De geschiedenis van kamp Vught. Suze Arts is, zo leven we, vooral bekend van het bunkerdrama, waarbij 74 vrouwen voor straf 15 uur werden opgesloten in een cel van nog geen negen vierkante meter. Vorig jaar was ik in kamp Vught en tijdens de rondleiding konden wij als bezoekers uit vrije wil in deze cel plaatsnemen, terwijl onze rondleider dit verhaal vertelde. De deur bleef gewoon open en wij konden er dus gewoon weer uitgaan. Daar te staan was al een hele benauwende belevenis, laat staan wat die vrouwen daar hebben moeten doorstaan. Tien vrouwen kwamen in de cel om het leven In een aantal van de biografieën in het boek komt dit bunkerdrama terug.

In het boek zijn de biografieën van hele bekende vrouwen, Anne Frank, Wilhemina, Hannie Schaft, Rost-van-Tonningen, maar ook van veel, voor mij, onbekende vrouwen opgenomen. Als het in dat laatste geval om vrouwen ging die in het verzet hebben gezeten, dan was het vaak helemaal hun bedoeling niet om bekend te worden. Veel van hen vermelden dat zij gewoon deden wat er op dat moment gedaan moest worden en zij raakten er ook vaak bij toeval in verzeild. Anderen konden het onrecht niet aanzien dat hun, in veel gevallen Joodse, medemensen werd aangedaan en maakte bewust de keus zich te verzetten, niet om heldhaftig te zijn, maar om hun gevoelens van onrecht te bestrijden. Beide scenario's golden overigens ook vaak in het geval van vrouwen die aan de 'andere zijde' terecht kwamen, namelijk dat zij door een bewuste keus of door toevallige omstandigheden daar waren in de oorlog waar zij waren. Voor alle vrouwen betekende dat in ieder geval dat hun leven hierdoor bepaald is en getekend. 
Kortom het boek bevat 101 boeiende verhalen over 101 vrouwen, hun leven en 'hun' oorlog.

Over de samensteller: Els Kloek is historica. Met 1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis is zij doorgebroken bij een breed publiek. Het boek was genomineerd voor de Libris Geschiedenis Prijs van 2013, is een van de Best Verzorgde Boeken van 2013 en stond op de shortlist voor de Gouden Tulp. 
Als historica is Els Kloek ‘onderneemster in geschiedenis’. Ze stond aan de wieg van tijdschriften, tentoonstellingen, boekenreeksen, stichtingen, congressen, websites. Zo is ze initiatiefnemer en hoofdredacteur van de populair-wetenschappelijke reeks Verloren Verleden (24 delen) en van het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland.

ISBN 9789460042799 | Paperback | 224 pagina's | Uitgeverij VanTilt | februari 2016
Afmeting 13

© Ria, 17 maart 2016

Lees de reacties op het forum en/of reageer:

1001 vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis
Els Kloek

Je hebt van die films waarin een oude man of vrouw aandachtig gebogen zitten over een dik boek dat voor hen op tafel ligt. Je begrijpt onmiddellijk dat is niet zomaar een leuk romannetje maar een interessant, gewichtig, gedegen werk.  Als je dit boek openslaat krijg je ook zo'n gevoel, dat je iets belangrijks mag inzien en lezen, iets dat er toe doet. Het straalt gezag en wetenschap uit. Bij het doorbladeren van dit boek zie je dat het qua indeling op een encyclopedie lijkt. Alle - zachtroze - pagina's zijn verdeeld in twee tekstkolommen onderbroken door veel zwart-wit foto's en tekeningen.  Om de ca. 300  pagina's treffen we ± 30 pagina's aan met kleurenafbeeldingen van vrouwen. Vaak zijn dit afbeeldingen uit schilderijen maar ook foto's.


In het voorwoord vertelt Els Kloek waarom dit boek is uitgegeven. Kloek geeft aan dat voorheen geschiedenis bestond uit het reconstrueren van de unieke werkelijkheid. Ofwel 'Die Wahrheit kann nur eine sein' aldus Von Ranke. (Von Ranke was van groot belang voor de historische bronnenkritiek.)
Met andere woorden, 'als er geen officiële bronnen waren die konden bevestigen dat vrouwen op stadsmuren hadden staan vechten of steden uit handen van de vijand hadden gered, dan werden dergelijke overleveringen afgedaan als verzinsels, als legendevorming om het aanzien van het verleden op te poetsen.' Maar in de jaren zeventig van de vorige eeuw begon men meer naar de onderdrukte groeperingen, zoals vrouwen, te kijken. Zij hadden ook recht op een plaats in de geschiedenis.


Om de rol van de individuele vrouwen in de geschiedenis van Nederland zichtbaar te maken heeft Els Kloek vanaf 2004 gewerkt aan het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland(DVN): een website met korte biografieën van vrouwen, geschreven door diverse deskundigen. Inmiddels staan er meer dan duizend vrouwenlevens van vrouwen geboren vóór 1850 op weergegeven. Hieruit voortvloeiend kwam dit boek tot stand met dien verstande dat er ook vrouwen uit de twintigste eeuw in moesten worden opgenomen.

Maar welke vrouwen kwamen in aanmerking om opgenomen te worden? "In dit boek worden vrouwen beschreven die actief zijn geweest in Nederland binnen de huidige grenzen of in de overzeese gebiedsdelen, ongeacht of zij binnen of buiten de landsgrenzen zijn geboren. Ook opgenomen zijn vrouwen die Nederlandse van geboorte zijn maar naam hebben gemaakt in het buitenland." (Nog levende vrouwen zijn niet opgenomen in het boek.) Daarnaast moesten vrouwen "óf een gedenkwaardige prestatie hebben geleverd - maatschappelijk, politiek, kerkelijk, cultureel, wetenschappelijk, economisch -, óf anderszins de aandacht op zich hebben weten te vestigen, bij tijdgenoten of in de geschiedschrijving."

Het boek begint met het leven en werk van Cunera (gestorven in 337) en eindigt met Karin Adelmund (gestorven 2005) en daar tussenin lezen we over de meest uiteenlopende levens van vrouwen door de eeuwen heen. Opvallend is dat de vrouwen aanvankelijk gekend werden door de kunst en literatuur. Later verandert dat wel, zeker in de twintigste eeuw raken vrouwen dankzij werkzaamheden op meerdere terreinen bekend zoals bijvoorbeeld door de politiek, verzetsdaden tijdens de oorlog of hun bijdrage aan het feminisme.
De verhalen zijn indrukwekkend, verbijsterend, ongelooflijk, onstuimig en soms vermakelijk zoals bijv. het verhaal over Trijn van Leemput die zich ergerde aan de besluiteloosheid van de bestuurders van Utrecht. De stad had erg veel overlast van het kasteel Vredenburg dat als dwangburcht diende. Het moest gesloopt worden! maar het bestuur nam maar geen beslissing totdat Trijn letterlijk het heft in eigen handen nam. Aan het hoofd van een stel vrouwen trok ze met houweel naar Vredenburg om de eerste stenen uit het kasteel te slaan... Ze werd als heldin in de Dom van Utrecht begraven en er verschenen ook heldendichten over Trijn. Er staat zelfs sinds 1995 zelfs een beeld van haar op de Zandburg met op de sokkel te tekst: 'Dit is 't beeld van Leemputs vrouw, die moedig heeft gedaan,/ dat burger noch soldaat, in Utrecht heeft bestaan.

Elk verhaal is helder en met bronvermelding verteld. Het boek is uitstekend als naslagwerk te gebruiken. Het is een boek om te koesteren en vele keren uit de kast te pakken om weer een stukje in te lezen en te genieten van de verhalen over deze bijzondere vrouwen. In feite zou elke vrouw dit boek in de kast moeten hebben staan!

'Zusters, weest moedig, scherpzinnig, eendrachtig.' (Joke Smit)


Zie ook http://www.1001-vrouwen.nl

ISBN 9789460041419 | Hardcover | 1555 pagina's | Uitgeverij VanTilt | maart 2013
Vrije kleine druk

© Dettie, 26 juni 2013

Lees de reacties op het forum en/of reageer: