Bettina Stangneth
Categorie: Algemeen
Eichmann in Argentinië
Bettina Stangneth
Als ik een boek lees om het later te recenseren, dan stop ik blaadjes tussen de bladzijden waarop ik iets interessants lees of als ik een bepaalde zin of passage heel mooi geschreven vind. Nu het boek van Stangneth voor mij ligt om deze recensie te schrijven, zie ik dat het helemaal vol gestoken is met dat soort blaadjes. Dat komt vooral omdat je bij het lezen meteen door hebt dat Stangneth heel goed weet waar zij over schrijft. Ze neemt je als het ware aan de hand mee bij haar onderzoek, waardoor zij, zoals ook op de achterzijde van het boek te lezen is, haar standpunten met talrijke voorbeelden en met documenten onderbouwt waar voorheen geen of zelden aandacht aan werd besteed. Dit boek brengt dus nieuwe feiten over Eichmann aan het licht, maar volgens Stangneth is er in de, meestal nog niet openbare, archieven nog veel meer over hem te ontdekken.
De titel van het boek doet meteen denken aan de titel van het boek Eichmann in Jeruzalem van Hannah Ahrend, dat de ondertitel draagt De banaliteit van het kwaad. De Duitse titel van Stangneths boek is daarom ook Eichmann vor Jerusalem. Hannah Ahrend woonde, overigens net als Harry Mulisch, het proces tegen Eichmann in Jeruzalem bij. Wat Ahrend verbijsterde was de gewone, ja zelfs banale man, die daar in het beklaagdenbankje zat. Was dat nou de man die verantwoordelijk was voor de moord op zes miljoen Joden? Haar verwachting was een monster te zien, maar niet dit kleine miezerige en onbeduidende mannetje. Opmerkelijk was daarbij ook dat hij voortdurend bleef volhouden enkel gehandeld te hebben in opdracht van anderen en dat hem daarom niets verweten kon worden omdat hij toch slechts orders van hogerhand had gevolgd. Hij had alleen maar zo gehandeld als zijn Führer had gewild.
Dit boek van Stangneth schets een heel ander beeld van Eichmann, namelijk niet die van een onderdanige ambtenaar die slechts bevelen opvolgde, maar een man die ziekelijk op zoek was naar roem en alles deed om in het voetlicht te treden. Hij wilde juist dat zijn naam werd genoemd, zeker ook in relatie tot de moordmachine, die het Nazi-regime in gang had gezet. Over zijn tijd in Argentinië schrijft Stangneth daarover:
In werkelijkheid nam Eichmann geen genoegen met een rustige carrière als ijverig ambtenaar, want hij wilde te graag een belangrijk man zijn. Wat hij in Argentinië miste was een wereldomvattende opdracht, wat hem des te meer speet omdat hij zijn laatste opdracht niet helemaal tot een goed einde had gebracht: niet alle Joden waren afgemaakt.
Stangneth baseert een groot deel van haar boek op de opnames en documenten uit het Sassen-project. Willem Sassen, een Nederlandse Nazi die tevens lid was van de Waffen-SS, interviewde Eichmann in Argentinië. De banden en de transcripten, waarvan verschillende versies bestaan, zijn door Stangneth minutieus onderzocht. Uit deze bronnen komt een heel ander beeld naar voren dan dat Eichmann, zoals Raymond van het Groenewoud zingt in zijn lied Formulieren, slechts een ambtenaar was. Eichmann schetst zichzelf als iemand die heel goed weet hoe hij de belangrijke personen in zijn omgeving moet bespelen om een en ander naar zijn hand te zetten. Doordacht en zelfs uitgekookt ging hij te werk waarbij ook liegen een van zijn middelen was om zaken te bereiken. In de interviews geeft hij aan daar ook trots op te zijn.
Wat bijzonder is aan dit boek van Stangneth is dat zij haar eigen mening over het handelen en de persoon van Eichmann niet onder stoelen of banken steekt. Met name wat zij beluistert en hoort op de opnamen van het Sassen-project vervuld haar soms met walging en dat laat zij merken ook:
Cynisch, meedogenloos, mensonterend, moreel verdorven, zonder enig benul van tact en grenzen: dit zijn stuk voor stuk machteloze pogingen tot typering van wat Eichmann, Sassen en hun strijdmakkers in 1957 allemaal uitkramen.
En even verderop:
In die taal komt duidelijk de beschavingsbreuk naar voren waardoor de nationaalsocialistische behandeling van anderen haar gruwelijk misdadige karakter heeft gekregen. Net zoals de systematische massamoord niet te verklaren is door een som van incidentele uitschieters en op zichzelf staande sadistische ontsporingen, maar het gevolg is van een door en door geperverteerd politiek denken, zo lijkt ook het gesprek bij Sassen radicaal en van elke morele maatstaf vervreemd.
Normloos noemt Stangneth dit en het gebruik van die moreel verdorven taal ligt ten grondslag aan het denksysteem van deze mannen in Argentinië. Daar raakt Stangneth voor mij een punt dat ook heden ten dage weer zeer actueel. Is de vrijheid van meningsuiting hiervoor bedoelt? Dat men cynisch, meedogenloos, mensonterend, moreel verdorven en zonder enig benul van tact en grenzen uitspraken kan doen, die opnieuw kunnen leiden tot een dergelijk geperverteerd politiek denken?
Een mooi en indrukwekkend boek van een zeer betrokken schrijfster.
Bettina Stangneth (1966) studeerde filosofie. In 2000 ontving ze de eerste prijs van de Philosophisch-Politische Akademie in Keulen voor haar studie over antisemitisme in het werk van Kant. Sindsdien doet Stangneth onderzoek naar leugens en naar Adolf Eichmann. Eichmann in Argentinië werd uitgeroepen tot beste non-fictie-boek van 2011.
ISBN 9789025437862 | Hardcover | 701 pagina's | Uitgeverij Atlas Contact | september 2012
Oorspronkelijke titel: Eichmann vor Jerusalem Vertaling: Ren
© Ria, 10 oktober 2015
Lees de reacties op het forum en/of reageer:
