Gertrude van Tijn
Bernard Wasserstein

De vraag die Wasserstein zich in dit boek stelt is of Gertrude van Tijn een heldin is geweest of een collaborateur. Die vraag is na de oorlog ook onderzocht ten aanzien van de gehele Joodse Raad. Presser heeft hier op verzoek van het toenmalig bestuur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie onderzoek naar gedaan, waarvan het rapport Ondergang het resultaat is. Het rapport is in zijn geheel op het internet te vinden.

In het boek lezen we duidelijk het onmenselijke spanningsveld terug, waarin de betrokken medewerkers van de Joodse Raad zich bevonden. Hoe houden we de Duitsers tevreden en hoe kunnen we erger voor 'onze eigen mensen' voorkomen. Daarbij beschrijft Wasserstein duidelijk de verschillende inzichten van de diverse medewerkers en met name licht hij daarbij de zienswijze van Gertrude van Tijn toe, zoals hij deze heeft gevonden in diverse historische bronnen. We lezen op bladzijde 176 dat er op vrijdagochtend 21 mei 1943 een verzoek van Hauptsturmführer Ferdinand aus der Fünten aan de Joodse Raad wordt gedaan om zevenduizend namen aan te leveren voor deportatie:

Zoals gewoonlijk werd het besluit gerechtvaardigd als een poging 'een nog ergere ramp' af te wenden. Tijdens een vergadering van de Centrale Commissie was Gertrude een van de vier afdelingshoofden die bezwaar maakten. Ze diende haar ontslag in, dat Cohen [voorzitter van de Joodse Raad] weigerde te aanvaarden. Toen ze volhardde in haar weigering om medewerkers op basis van belangrijkheid te selecteren, zei hij dat ze een lijst mocht indienen waar ze allemaal in alfabetisch volgorde op stonden, wat ze vervolgens deed.

Hoe zorgvuldig zij wellicht ook in hun eigen beleving handelden, zo groot waren de verwijten over hun handelen door anderen. Gertrude merkte dit zelf toen zij werd afgevoerd naar kamp Westerbork. Daar kregen zij en haar voormalige collega's het zwaar te verduren omdat sommige Duitse Joden, waarvan Gertrude er zelf een van was, het Comité voor Joodse Vluchtelingen en de Joodse Raad verantwoordelijk hielden voor het feit dat die hun emigratie niet tijdig hadden weten te regelen.

Wasserstein geeft in het boek een prachtige en gedetailleerde beschrijving van de dilemma's waarvoor Gertrude gesteld is geweest en hoe zij hier mee om is gegaan. Heel voorzichtig laat Wasserstein doorschemeren hoe zijn eigen standpunt is ten aanzien van Gertrudes optreden tijdens de bezetting. Een mooi boek om te lezen omdat het raakt aan de hele moeilijke keuzes die mensen soms moeten maken onder extreme omstandigheden en hoe ze daarop uiteindelijk worden beoordeeld door anderen.

Bernard Wasserstein doceert sinds 2003 moderne Europese Joodse geschiedenis aan de University of Chicago. Daarvoor was hij aan een aantal andere universiteiten verbonden. Van 1996 tot 2000 leidde hij het Oxford Centre for Hebrew and Jewish Studies. In 2011-2012 is hij gastdocent aan de Universiteit van Uppsala. Eerder schreef hij onder meer Barbarij en beschaving (Nieuw Amsterdam) en Het einde van een diaspora. Joden in Europa sinds 1945.

ISBN 9789046814352 | Paperback | 320 pagina's | Nieuw Amsterdam | 2013
Vertaling*: Toon Dohmen en Nico Groen

© Ellen IJzerman, 28 mei 2014

Lees de reacties op het forum en/of reageer: