Gertrude van Tijn
Bernard Wasserstein

De vraag die Wasserstein zich in dit boek stelt is of Gertrude van Tijn een heldin is geweest of een collaborateur. Die vraag is na de oorlog ook onderzocht ten aanzien van de gehele Joodse Raad. Presser heeft hier op verzoek van het toenmalig bestuur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie onderzoek naar gedaan, waarvan het rapport Ondergang het resultaat is. Het rapport is in zijn geheel op het internet te vinden.

In het boek lezen we duidelijk het onmenselijke spanningsveld terug, waarin de betrokken medewerkers van de Joodse Raad zich bevonden. Hoe houden we de Duitsers tevreden en hoe kunnen we erger voor 'onze eigen mensen' voorkomen. Daarbij beschrijft Wasserstein duidelijk de verschillende inzichten van de diverse medewerkers en met name licht hij daarbij de zienswijze van Gertrude van Tijn toe, zoals hij deze heeft gevonden in diverse historische bronnen. We lezen op bladzijde 176 dat er op vrijdagochtend 21 mei 1943 een verzoek van Hauptsturmführer Ferdinand aus der Fünten aan de Joodse Raad wordt gedaan om zevenduizend namen aan te leveren voor deportatie:

Zoals gewoonlijk werd het besluit gerechtvaardigd als een poging 'een nog ergere ramp' af te wenden. Tijdens een vergadering van de Centrale Commissie was Gertrude een van de vier afdelingshoofden die bezwaar maakten. Ze diende haar ontslag in, dat Cohen [voorzitter van de Joodse Raad] weigerde te aanvaarden. Toen ze volhardde in haar weigering om medewerkers op basis van belangrijkheid te selecteren, zei hij dat ze een lijst mocht indienen waar ze allemaal in alfabetisch volgorde op stonden, wat ze vervolgens deed.

Hoe zorgvuldig zij wellicht ook in hun eigen beleving handelden, zo groot waren de verwijten over hun handelen door anderen. Gertrude merkte dit zelf toen zij werd afgevoerd naar kamp Westerbork. Daar kregen zij en haar voormalige collega's het zwaar te verduren omdat sommige Duitse Joden, waarvan Gertrude er zelf een van was, het Comité voor Joodse Vluchtelingen en de Joodse Raad verantwoordelijk hielden voor het feit dat die hun emigratie niet tijdig hadden weten te regelen.

Wasserstein geeft in het boek een prachtige en gedetailleerde beschrijving van de dilemma's waarvoor Gertrude gesteld is geweest en hoe zij hier mee om is gegaan. Heel voorzichtig laat Wasserstein doorschemeren hoe zijn eigen standpunt is ten aanzien van Gertrudes optreden tijdens de bezetting. Een mooi boek om te lezen omdat het raakt aan de hele moeilijke keuzes die mensen soms moeten maken onder extreme omstandigheden en hoe ze daarop uiteindelijk worden beoordeeld door anderen.

Bernard Wasserstein doceert sinds 2003 moderne Europese Joodse geschiedenis aan de University of Chicago. Daarvoor was hij aan een aantal andere universiteiten verbonden. Van 1996 tot 2000 leidde hij het Oxford Centre for Hebrew and Jewish Studies. In 2011-2012 is hij gastdocent aan de Universiteit van Uppsala. Eerder schreef hij onder meer Barbarij en beschaving (Nieuw Amsterdam) en Het einde van een diaspora. Joden in Europa sinds 1945.

ISBN 9789046814352 | Paperback | 320 pagina's | Nieuw Amsterdam | 2013
Vertaling*: Toon Dohmen en Nico Groen

© Ellen IJzerman, 28 mei 2014

Lees de reacties op het forum en/of reageer:

Aan de vooravond
Bernard Wasserstein

Europese Joden voor de Tweede Wereldoorlog
Bernard Wasserstein

Ieder weldenkend mens begrijpt heden ten dage hopelijk dat er niet zoiets bestaat als Dé Joden. Als Hitler het boek van Wasserstein destijds had kunnen lezen dan was zelfs hij daar misschien wel van doordrongen geraakt. De ophef op dit moment (24 maart 2014) over de uitspraak van Wilders doet zelfs zijn eigen achterban beseffen dat ook Dé Marokkanen niet één homogene groep is, die om die reden het land uit zou moeten worden gezet om terug te keren naar Marokko. Dat soort uitspraken ligt gelukkig nog steeds gevoelig in Nederland, mede natuurlijk door het ongelooflijke dat de Joodse inwoners van Europa voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog is overkomen.
Wasserstein doordringt ons hier nog eens extra van met zijn boek. Hij schetst een heel volledig beeld van de diversiteit van de mensen en het bizarre van het ontstaan van het besef bij velen van hen dat zij Joods waren. Het was vooral ook De Ander die hen, vaak uit onwetendheid, die identiteit toedichten, waardoor de idee ontstond van Dé Jood met zijn specifieke kenmerken.

Wasserstein laat in zijn boek ook de rol die de Joodse mensen zelf speelden in dit proces niet buiten beschouwing. Bij dit laatste speelt uiteraard ook dat de mensen niet hebben kunnen vermoeden hoe lelijk het gezicht van het kwaad in die tijd in werkelijkheid was. Volgens Wasserstein zelf beseften steeds meer Joden echter wel maar al te goed dat zij aan de rand van de afgrond stonden, maar hoe gruwelijk die uiteindelijk uitpakte bleek pas achteraf.

Wasserstein beschrijft het leven van onderhandelaars en oproepkraaiers, heilige mannen, verdorven getekende, bevrijde, ontwikkelde, werkende en gevallen vrouwen, niet-Joodse Joden en vele anderen. Een heel uiteenlopend scala aan mensen in verschillende uithoeken van Europa. Op bladzijde 20 en 21 van het boek staat een overzichtskaart van de Joodse bevolking in Europa in 1939.

Een heel mooi hoofdstuk in het boek heeft de Jiddische titel Loeftmentsjen. Wasserstein beschrijft deze mensen als zij die hoog in de lucht zweven boven het sjtetl, niet aan een specifiek land gebonden, maar levend in een vluchtige commerciële omgeving. Marc Chagall maakte verschillende schilderijen van dergelijke Loeftmentsjen, waaronder een zwevende oude Joodse marskramer. De titel van dit schilderij is Boven Vitebsk, het stjetle waar Chagall zelf woonde. Aangezien veel Joodse mensen moeilijkheden ondervonden om deel te nemen aan het economische leven moesten zij op creatieve wijze proberen in hun levensonderhoud te voorzien. Dat was vaak geen vetpot en bood ook geen continuïteit. Tot overmaat van ramp kregen zij ook nog eens de schuld van de economische neergang in de jaren dertig van de vorige eeuw.

Ondanks dat Wasserstein de uiteindelijke lotsbestemming van de Joden zoveel mogelijk buiten beschouwing probeert te laten, omdat hij zijn boek voornamelijk wil laten gaan over De Vooravond daaraan, ontkomt hij er uiteraard niet helemaal aan. In een zin uit het boek verwoordt hij dit op bladzijde 428 op indringende wijze: 'Na november 1938 hielden niet-Joden over het algemeen afstand tot Joden. Joodse kinderen merkten dat hun speelkameraadjes niet meer bij hen thuis wilden komen. Nu waren ze, zoals een Weense Jood zei, 'allemaal pas echt Luftmenschen geworden'.'

Ik ben heel blij dat ik dit boek van Wasserstein heb gelezen. Waarheid is, zoals achter op het boek te lezen valt, dat in veel andere historische beschouwingen vooral de Jodenvervolgers en niet de Joden zelf centraal staan. Daar heeft Wasserstein met dit boek verandering in gebracht.

Bernard Wasserstein doceert sinds 2003 moderne Europese Joodse geschiedenis aan de University of Chicago. Daarvoor was hij aan een aantal andere universiteiten verbonden. Van 1996 tot 2000 leidde hij het Oxford Centre for Hebrew and Jewish Studies. In 2011-2012 is hij gastdocent aan de Universiteit van Uppsala. Eerder schreef hij onder meer Barbarij en beschaving (Nieuw Amsterdam) en Het einde van een diaspora. Joden in Europa sinds 1945.

ISBN 9789046813768 | Gebonden | 544 pagina's | Nieuw Amsterdam | 2012

© Ria, 25 maart 2014

Lees de reacties op het forum en/of reageer:

Barbarij en Beschaving
Bernard Wasserstein

In een helder betoog schetst Wasserstein de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog, waarin zowel de strijd in het Westen en het Oosten in gelijke mate behandeld wordt. In de geschiedschrijving over de Eerste Wereldoorlog wordt in de West-Europa uitgebrachte boeken vooral de nadruk gelegd op hetgeen zich in het Westen afspeelde, terwijl de strijd in het Oosten van dezelfde ontzagwekkende waanzin getuigde.
Na deze oorlog vonden er vele grensverschuivingen plaats wat allerminst tot een stabielere situatie leidde. Dankzij de economische crisis en de komst van Hitler in de jaren dertig, werden andermaal Europa en grote delen van de wereld in een oorlog gestort. Als gevolg van deze oorlog scheurde Europa letterlijk in tweeën o.a. door de aanleg van het ijzeren gordijn, waardoor hele volksstammen van elkaar gescheiden werden, of op de Balkan waar, door grensverschuivingen, vlak na de oorlog verschillende etnische groeperingen in nieuwe staten werden opgenomen. De onderhuidse spanningen die dit met zich meebracht zouden na de val van de Sovjet-Unie plotseling tot uiting komen toen er, tot verrassing van velen, een heuse bloedige oorlog in Joegoslavië uitbrak.
Na de Tweede Wereldoorlog probeerde men door de oprichting van de Verenigde Naties mondiale veiligheid bereiken, maar, eveneens tot de val van de Sovjet-Unie, zou er een Koude Oorlog heersen die voornamelijk buiten Europa werd uitgevochten.
Tot zover de barbarij die zijn weerga in de geschiedenis niet kent.

Van beschaving zou men kunnen spreken als men na de Tweede Wereldoorlog gaat inzien dat het koloniale tijdperk zijn tijd gehad heeft, al zal het nog lang duren voordat alle koloniën zijn opgeheven. Zo had bijvoorbeeld Nederland grote problemen met Indonesië en Frankrijk met Algerije.
De burgers in West-Europa zouden het allengs beter krijgen, betere gezondheidszorg, huisvesting, onderwijs etc. De bomen leken wat de welvaart betrof tot in de hemel te groeien, tenminste voor degenen waarvoor genoeg nooit genoeg is, totdat ook deze luchtbel uit elkaar spatte. De situatie waarin wij ons anno 2008 bevinden.

Barbarij en Beschaving leest als een trein, geeft een goed overzicht en is een uitstekend gedocumenteerd werk, het prikkelt je om de talloos beschreven onderwerpen nader te bestuderen.

ISBN 9789046804063 | Gebonden | 960 pagina's | Nieuw Amsterdam | oktober 2008

© Cavendish, 21 april 2009

Lees de reacties op het forum en/of reageer: