Bernard Wasserstein
Aan de vooravond
Bernard Wasserstein
Ieder weldenkend mens begrijpt heden ten dage hopelijk dat er niet zoiets bestaat als Dé Joden. Als Hitler het boek van Wasserstein destijds had kunnen lezen dan was zelfs hij daar misschien wel van doordrongen geraakt. De ophef op dit moment (24 maart 2014) over de uitspraak van Wilders doet zelfs zijn eigen achterban beseffen dat ook Dé Marokkanen niet één homogene groep is, die om die reden het land uit zou moeten worden gezet om terug te keren naar Marokko. Dat soort uitspraken ligt gelukkig nog steeds gevoelig in Nederland, mede natuurlijk door het ongelooflijke dat de Joodse inwoners van Europa voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog is overkomen.
Wasserstein doordringt ons hier nog eens extra van met zijn boek. Hij schetst een heel volledig beeld van de diversiteit van de mensen en het bizarre van het ontstaan van het besef bij velen van hen dat zij Joods waren. Het was vooral ook De Ander die hen, vaak uit onwetendheid, die identiteit toedichten, waardoor de idee ontstond van Dé Jood met zijn specifieke kenmerken.
Wasserstein laat in zijn boek ook de rol die de Joodse mensen zelf speelden in dit proces niet buiten beschouwing. Bij dit laatste speelt uiteraard ook dat de mensen niet hebben kunnen vermoeden hoe lelijk het gezicht van het kwaad in die tijd in werkelijkheid was. Volgens Wasserstein zelf beseften steeds meer Joden echter wel maar al te goed dat zij aan de rand van de afgrond stonden, maar hoe gruwelijk die uiteindelijk uitpakte bleek pas achteraf.
Wasserstein beschrijft het leven van onderhandelaars en oproepkraaiers, heilige mannen, verdorven getekende, bevrijde, ontwikkelde, werkende en gevallen vrouwen, niet-Joodse Joden en vele anderen. Een heel uiteenlopend scala aan mensen in verschillende uithoeken van Europa. Op bladzijde 20 en 21 van het boek staat een overzichtskaart van de Joodse bevolking in Europa in 1939.
Een heel mooi hoofdstuk in het boek heeft de Jiddische titel Loeftmentsjen. Wasserstein beschrijft deze mensen als zij die hoog in de lucht zweven boven het sjtetl, niet aan een specifiek land gebonden, maar levend in een vluchtige commerciële omgeving. Marc Chagall maakte verschillende schilderijen van dergelijke Loeftmentsjen, waaronder een zwevende oude Joodse marskramer. De titel van dit schilderij is Boven Vitebsk, het stjetle waar Chagall zelf woonde. Aangezien veel Joodse mensen moeilijkheden ondervonden om deel te nemen aan het economische leven moesten zij op creatieve wijze proberen in hun levensonderhoud te voorzien. Dat was vaak geen vetpot en bood ook geen continuïteit. Tot overmaat van ramp kregen zij ook nog eens de schuld van de economische neergang in de jaren dertig van de vorige eeuw.
Ondanks dat Wasserstein de uiteindelijke lotsbestemming van de Joden zoveel mogelijk buiten beschouwing probeert te laten, omdat hij zijn boek voornamelijk wil laten gaan over De Vooravond daaraan, ontkomt hij er uiteraard niet helemaal aan. In een zin uit het boek verwoordt hij dit op bladzijde 428 op indringende wijze: 'Na november 1938 hielden niet-Joden over het algemeen afstand tot Joden. Joodse kinderen merkten dat hun speelkameraadjes niet meer bij hen thuis wilden komen. Nu waren ze, zoals een Weense Jood zei, 'allemaal pas echt Luftmenschen geworden'.'
Ik ben heel blij dat ik dit boek van Wasserstein heb gelezen. Waarheid is, zoals achter op het boek te lezen valt, dat in veel andere historische beschouwingen vooral de Jodenvervolgers en niet de Joden zelf centraal staan. Daar heeft Wasserstein met dit boek verandering in gebracht.
Bernard Wasserstein doceert sinds 2003 moderne Europese Joodse geschiedenis aan de University of Chicago. Daarvoor was hij aan een aantal andere universiteiten verbonden. Van 1996 tot 2000 leidde hij het Oxford Centre for Hebrew and Jewish Studies. In 2011-2012 is hij gastdocent aan de Universiteit van Uppsala. Eerder schreef hij onder meer Barbarij en beschaving (Nieuw Amsterdam) en Het einde van een diaspora. Joden in Europa sinds 1945.
ISBN 9789046813768 | Gebonden | 544 pagina's | Nieuw Amsterdam | 2012
© Ria, 25 maart 2014
Lees de reacties op het forum en/of reageer:
