Jan Riemersma
Een glimp van de hemel
Over Rembrandt zijn natuurlijk al vele boeken geschreven, dit boek belicht dan ook vooral één aspect van Rembrandts werk; de Bijbelse schilderijen. Rembrandt heeft in zijn leven vele schilderijen, etsen en tekeningen gemaakt die op Bijbelse verhalen geënt zijn. Wat zegt dat over hem, over zijn manier van geloven en waarom heeft hij de schilderijen juist zó geschilderd, wat wil hij ons daarmee zeggen? Dit boek zoekt en geeft antwoord op die vragen aan de hand van diverse thema’s. Tegelijkertijd plaatst het Rembrandt in een kader met tijdgenoten, onderzoekt het door wie hij beïnvloed werd en gaat het in op technieken en werkwijze van de schilder. Maar bovenal is dit boek toch vooral een enorme uitnodiging tot kijken, kijken en nog eens kijken. Want zelfs al je denkt dat je álles gezien hebt, is er bij Rembrandt altijd nog wel iemand die in de schaduw staat, een mens of een dier of een detail, wat je tóch over het hoofd hebt gezien.
De sleutel van Rembrandts werk is geen geheim, dat is het licht. Niet alleen geeft de lichtval het kernpunt van het schilderij aan, het benadrukt ook, juist bij deze Bijbelse schilderijen, wat Rembrandt belangrijk vindt. Hóe hij zijn personages schildert, onthult hun karakter, hun zwaktes en hun strijd. Als David voor Saul op de harp speelt, valt het licht precies op de gebalde vuist van Saul en op de ontspannen handen van David. Alles wat deze twee karakters tekent wordt door de lichtval al onthuld. Het getuigt van een groot inzicht in de menselijke psyche.
Rembrandt schildert échte mensen, juist in hun momenten van twijfel, sarcasme, boosheid of verdriet en vaak op het moment dat er een machtsstrijd plaats vindt of er keuzes gemaakt moeten worden. Daarbij gaat hij vaak tegen de gebruikelijke kijk in. De verrader Judas zet hij niet neer als een gemene boef, maar als een medemens in crisis met wie je wel mee moet voelen. Hij schildert altijd met mededogen.
Riemersma vergelijkt Rembrandt met Shakespare, hun beider werk gaat over de grote thema’s van het leven, dood, liefde, angst, hoop, intriges en tragiek. Maar precies op dit punt verschillen ze, Rembrandt schilderijen hebben naast deze thema’s altijd ook nog een boodschap van barmhartigheid en genade… er is een God die naar je omkijkt. Zijn schilderijen nodigen je uit om dichtbij komen en troost te zoeken. Vaak staan op zijn werk, los van de historische figuren die een rol spelen, ook toeschouwers, als een uitnodiging aan de kijker… blijf geen toeschouwer, wordt deelnemer. Opvallend is dat Rembrandt zichzelf meerdere malen als een van die toeschouwers geschilderd heeft, hij schildert zichzelf als de verloren zoon die aan de boemel is, hij maakt een zelfportret van zichzelf als de apostel Paulus, maar je ziet hem bijvoorbeeld ook naast Jezus aan het kruis staan kijken, waar hij zichzelf vol in het licht neerzet, als betrokkene bij het verhaal.
Ook vrouwen krijgen, meer dan gebruikelijk in die tijd, een centrale plaats in zijn werk, bij een ets van de verloren zoon,waar traditiegetrouw de vader altijd centraal staat, is het bij Rembrandt de moeder die haar zoon uitzwaait. En bij, naar mijn mening zijn allermooiste werk, de thuiskomst van de verloren zoon, schildert Rembrandt de vader met een mannelijke én een vrouwelijke hand, als symbool van de vaderlijke én moederlijke kanten van God.
Hoe ouder Rembrandt wordt, en hoe meer hij door het leven getekend is, des te persoonlijker worden de boodschappen in zijn schilderijen. In zijn jongere jaren lag de nadruk vaak meer op het spektakel, het uiterlijk drama, de dynamiek, maar hoe ouder Rembrandt wordt, hoe meer het perspectief verschuift naar het innerlijk en de stilte. Het geloof en vooral de liefde worden meer en meer zijn hoofdmotief. Zijn schilderijen willen steeds meer troost bieden, in het schilderij waarop Jacob worstelt met de engel, symbool van hoe een mens kan worstelen met God en zichzelf, is de ene hand van de engel in gevecht met Jacob, maar de ander zegent hem, zodat het meer een liefdevolle omhelzing lijkt dan een gevecht.
Toen Rembrandt stierf, in bittere armoede, stond er nog één onvoltooid schilderij in zijn atelier; het schilderij waarop de oude Simeon de kleine Jezus in zijn armen houdt. Zijn hele leven was hij met donker en licht in de weer geweest, als afspiegel van zijn eigen leven wat ook zoveel donkere periodes kende, maar dit schilderij is een climax van gloeiend warm licht. Simeon ziet al een glimp van de hemel.
Jan Riemersma heeft een prachtig en indrukwekkend boek geschreven. De liefde voor Rembrandt, gepaard aan een leven lang bij elkaar vergaarde kennis, spat van de pagina’s af. Aan dit boek moet een jarenlange studie vooraf gegaan zijn, niet voor niets heeft ieder hoofdstuk aansluitend een pagina bronvermelding. Maar het kapseist niet van al die kennis, het is vooral een warm, toegankelijk en uitnodigend boek geworden, wat een enorme honger opwekt om heel veel van dat werk opnieuw of voor het eerst met eigen ogen, en met andere ogen, te gaan bekijken. Maar het is ook een boek wat troost biedt en bemoedigd. De uitgave is prachtig, ieder genoemd schilderij is paginagroot afgerukt, soms nog met uitlichting van een detail. Kortom, een aanrader voor iedere liefhebber van Rembrandt, of juist voor hen die kennis willen maken met dit deel van zijn werk.
Zie ook het inkijkexemplaar
ISBN 9789043527293 | Paperback | 158 pagina's | Uitgeverij KOK | november 2016
© Willeke, 20 januari 2017
Lees de reacties op het forum en/of reageer:
