Moenie kyk nie
Henk van Woerden

Moenie kyk nie is de geschiedenis van een Nederlands gezin dat eind jaren 50 naar Zuid-Afrika emigreert. Het gezin bestaat uit vader, moeder en vier kinderen. De verteller van het verhaal, de oudste jongen, is dan 9 jaar oud. Door een oogziekte verliest hij zijn linkeroog waar hij een kunstoog voor in de plaats krijgt. Alsof hij zich nu bewuster is van het belang goed te observeren, kijkt hij met zijn ene oog intenser dan menig mens met twee ogen.
De moeder van het gezin is ernstig ziek en komt na enige tijd te overlijden. Dit wordt zo terloops vertelt, dat het verdriet, dat niet wordt uitgesproken, een knoop in je maag legt. Dat moeder gemist wordt blijkt enkel uit het feit dat de jongen zich dikwijls terugtrekt in de Hollandse kamer, de veilige haven. Toen ze in Zuid-Afrika aankwamen heeft moeder deze kamer ingericht met de zware donkere meubels uit Holland, die niet in Afrika willen passen. Wanneer ze later verhuizen wordt in hun nieuwe huis een kamer opnieuw zo ingericht. De Afrikaanse bedienden en vriendinnen van vader mogen er niet komen.

Vanaf het moment, dat moeder sterft raakt het gezin ontheemd en komt in een neerwaartse spiraal terecht. De kinderen worden ondergebracht in een weeshuis, behalve de oudste jongen, die in een streng religieus pleeggezin wordt geplaatst. Wanneer vader een nieuwe vriendin krijgt, Laura, die bij hem intrekt, worden de kinderen weer naar huis gehaald. Laura behandelt hen slecht. De jongens ontvluchten vaak het huis en zwerven door de buurt.
Als Laura in verwachting raakt, wordt het huiselijk geweld nog erger. Met name Hans, de tweede zoon, kan haar niet meer verdragen en het komt tot een climax, waarna Laura met de inmiddels geboren baby naar haar zus verdwijnt. Hans wordt naar een tuchtschool gestuurd, de anderen naar kostschool. De verteller die zich met Hans nauw verbonden voelt, mist hem heel erg. Vader probeert het nog eens met een vriendin, Doreen, maar die is na een week ook weer verdwenen. Een echt gezin worden ze niet meer. Uiteindelijk verdwijnt vader met weer een nieuwe vrouw en de jongste kinderen naar Rhodesië, omdat het hem in Zuid-Afrika te heet onder de voeten wordt. Zijn laatste vrouw is namelijk niet helemaal blank, en de wetten worden steeds strenger.
De jongen heeft zich op zijn zwerftochten in de natuur ontwikkeld tot een bekwaam tekenaar en wordt toegelaten tot de opleiding beeldende kunst aan de universiteit.
Met broer Hans gaat het van kwaad tot erger. Hij loopt steeds vaker weg van school. Een tijdje verblijft hij in een psychiatrisch ziekenhuis, maar met het predikaat ongeneeslijke schizofrenie wordt hij weer op straat gezet. Even gaat het beter, als hij een zwarte vriendin krijgt. Deze vrouw, haar rug vol littekens, wil niet dat hij naar haar kijkt. Moenie kyk nie, ze is bang dat hij naar haar zal kijken zoals de Boeren naar haar kijken, als naar een minderwaardig dier. Zij krijgt echter heimwee naar de woestijn en gaat terug naar haar familie. Hans' weg voert onontkoombaar verder omlaag.
De verteller heeft uiteindelijk genoeg gespaard en zal met de boot terugkeren naar Nederland.

De stijl waarin dit boek is geschreven is deels brokkelig, deels meer beschrijvend. Ik moest daar erg aan wennen. Maar het werkt. Met een paar korte zinnen, als de lijnen die een sneltekenaar neerzet, schetst Van Woerden scènes, die ineens haarscherp voor je neus staan. Tussendoor vlecht hij fragmenten, vaak beschrijvingen van de natuur, met langere zinnen die het verhaal inkleuren. Over dit alles hangt een drukkende, benauwende sfeer. Je wordt meegezogen in dit gevoel van troosteloosheid, uitzichtloosheid en melancholie. Het lijkt of er niets aan de hand is, maar onderhuids broeit en kolkt het. En bij sommigen, zoals Hans, barst de energie met geweld naar buiten. Hans is de personificatie van Zuid-Afrika. Hij is levenslustig en vol enthousiasme, maar door allerlei onnatuurlijke wetten en regels wordt hij aan alle kanten ingesnoerd en beknot, totdat de opgehoopte krachten niet anders meer kunnen dan uitbarsten als een vulkaan.
De verteller, een rustiger type, tracht op een andere manier te ontkomen aan deze verlammende sfeer. Nederland is hem altijd blijven boeien. Hij wil terug naar zijn wortels. Maar met weemoed laat hij Zuid-Afrika achter. Daar ligt zijn jeugd, hij houdt van dat land.
Dit is een boek met heel veel tussen de regels, een boek dat onder je huid kruipt. Indrukwekkend.

ISBN 9789057590146 | Paperback | 172 pagina's | Uitgeverij Podium | maart 2001

© Berdine, oktober 2006

Lees de reacties op het forum en/of reageer: