Grenzen aan de vrijheid
Ian Buruma

April is door de stichting ‘Maand van de filosofie’ al een aantal jaren geleden uitgeroepen tot de maand van de filosofie. Deze stichting is een samenwerkingsverband van o.a. Felix Meritis, Filosofie Magazine, de Internationale School voor Wijsbegeerte, en de Universiteit van Tilburg. Ieder jaar worden er onder auspiciën van de stichting in de maand april allerlei filosofisch getinte activiteiten georganiseerd die betrekking hebben op een centraal thema (zie: www.maandvandefilosofie.nl).
Ook wordt er aan een bekende filosoof en/of auteur gevraagd een essay te schrijven over het thema van dat jaar. Zo zijn er al essays verschenen van o.a. Patricia de Martelaere, Hans Achterhuis, Conny Palmen, Marek van de Jagt, Marcel Möring, Désanne van Brederode, Joep Dohmen en Bas Haring. Dit jaar is het thema Vrijheid en is het essay met de titel: Grenzen aan de Vrijheid geschreven door Ian Buruma.

Ian Buruma (Den Haag - 1951) is een internationaal vooraanstaand schrijver die onder meer de prijswinnende boeken Occidentalisme: het westen in de ogen van zijn vijanden en  Moord in Amsterdam: de moord op Theo van Gogh en de grenzen van tolerantie op zijn naam heeft staan. Hij is hoogleraar democratie, mensenrechten en journalistiek in New York. In 2008 werd hem de Erasmusprijs toegekend voor zijn ‘uitzonderlijke belangrijke bijdrage aan de cultuur, samenleving en sociale wetenschappen in Europa’. Tevens is hij sinoloog en japanoloog. Veel van zijn werk focust op de Aziatische cultuur, met name die van Japan in de 20e eeuw.

Sommigen denken bij filosofie (ook wel wijsbegeerte genoemd) aan ingewikkelde redeneringen en theorieën of juist aan onzinnige discussies over triviale zaken. Men ziet in beide gevallen een reden zich er niet mee in te laten. Maar zoals (bijna) iedereen onze taal kan spreken en lezen zonder Nederlands gestudeerd te hebben, zo is het mogelijk een filosofisch debat te volgen zonder speciale studie. Wie een probleem graag van meer kanten beziet, zich liever zelf een mening wil vormen over wat “men” ergens van vindt of terug wil naar de basis van een maatschappelijk probleem om van daaruit naar een oplossing te zoeken, is eigenlijk al met filosofie bezig. En die zal met plezier dit essay lezen waarin de Vrijheid centraal staat.
 
Filosofie is een eeuwenoude wetenschap. Een wetenschap die zich ontwikkelt, maar ook geregeld teruggrijpt op zijn wortels, als zich een nieuw probleem aandient. Buruma is zelf geen filosoof, maar is wel bekend met de opvattingen van bekende filosofen uit heden en verleden. Uitwijdend over deze opvattingen van wijsgeren uit de Oudheid (Socrates, Plato) en de Verlichting (Kant, Diderot, Voltaire) en die van hedendaagse filosofen (Berlin, De Maistre) neemt hij de vragen rond het begrip Vrijheid onder de loep.
Die vragen zijn bv.: Wat is vrijheid precies? Betekent vrijheid van meningsuiting dat we zomaar iedereen kunnen beledigen? Mag de westerse wereld haar vrijheidsideaal gewapenderhand proberen te verspreiden? Is er een verschil tussen tolerantie en onverschilligheid bij het vrijlaten van individuen in hun levenswijze? Al deze vragen werpen weer nieuwe vragen op.
 
Het is boeiend het betoog van Buruma te lezen. Maar antwoorden geeft hij niet. En misschien is het juist daarom een filosofisch essay. Het zet je aan het denken, met behulp van de door hem aangedragen opvattingen van filosofen, reacties van politieke leiders, gedragingen en uitingen van onderdrukte individuen en feiten uit de wereldgeschiedenis.
 
In de filosofie streeft men graag naar absolute waarden voor abstracte begrippen zoals De Vrijheid. Een antwoord op de mogelijkheid daarvan krijgen we wel. Vrijheid blijft altijd iets relatiefs. Zo wordt de individuele vrijheid bv. vaak beperkt door wetten en normen en waarden: het is de prijs die we betalen voor een zekere veiligheid en leefbaarheid in een ingewikkelde maatschappij. De soevereiniteit van een staat moet erkend worden, maar er kunnen humanitaire redenen zijn om er binnen te vallen. Maar welke zijn dat, wie bepaalt dat en waar ligt de grens? Het westerse ideaal van democratie lijkt het best de vrijheid te dienen, maar is dat wel verenigbaar met de culturele achtergronden van bv. de Aziatische landen en daardoor misschien niet voor alle wereldburgers geschikt als symbool voor Vrijheid?
Deze en andere dilemma’s passeren de revue in een boeiend boekje. Dat eindigt met het standpunt:
“Kortom, laat ons vooral opkomen voor de idealen van de Verlichting (red.: het zoeken naar nieuwe kennis (wetenschap) en nieuwe samenlevingsvormen met als idealen rechtvaardigheid, democratie en mensenrechten). Maar als een geloof in westerse waarden zich verhardt tot een dogma en vrijheid wordt gehanteerd als een vorm van absolutisme, dan zullen we zien hoe ook de beste ideeën eindigen in een catastrofe.”

Op de website http://www.filosofie.nl/activiteiten/index.html staan allerlei filosofische activiteiten (lezingen, cursussen) in april, maar ook voor de rest van het jaar vermeld.

ISBN 9789047702627 | Paperback | 96 pagina's | Uitgeverij Lemniscaat | april 2010

© Jannie Trouwborst, 20 april 2010

Lees de reacties op het forum en/of reageer: