Jan van der Stock
Op zoek naar Utopia
Dit feit vormde de aanleiding tot een project en een tentoonstelling (van 20-10-2016 tot en met 17-01-2017) waarin de schrijver en zijn fictieve eiland Utopia - waar alles 'perfect' geregeld is - nader onder de loep zijn genomen. Het uitgangspunt van het project is de eerste uitgave van Utopia (1516) officieel getiteld Een gouden boekje, niet minder heilzaam dan grappig, over de ideale republiek en over het nieuwe eiland Utopia. Het wetenschappelijk onderzoek dat aan de tentoonstelling vooraf ging werd uitgevoerd door Illuminare- Studiecentrum voor Middeleeuwse Kunst (KU Leuven) en spitste zich toe op de kunstwerken die naar Leuven komen. De resultaten van dit onderzoek zijn te zien en te lezen in deze schitterende vuistdikke catalogus.
De tentoonstelling is opgebouwd uit 4 bewegingen die uitgebreid worden besproken in dit boek met daarbij vele toelichtende, schitterende afbeeldingen.
Beweging 1
'Utopia'van Thomas More - Een gouden boekje uit Leuven verovert de wereld.
Hierin komt het boek Utopia zelf aan bod. - Desiredius Erasmus en More bedachten het eiland Utopia. - Het boek Utopia was een aanklacht tegen de corruptie en het wanbeleid in Engeland en bood een alternatief voor de toenmalige desastreuze sociaal- economische toestand van het land. "Het werk gold destijds als uiterst vernieuwend en een nieuwe mijlpaal voor het Europese denken. De tentoonstelling in Leuven grijpt terug naar de energie die het werk destijds teweegbracht."
De herkomst, de aanleiding, de toenmalige koninklijke geschiedenis, de kerk, de plaats in de tijd en de inhoud van het boek, vol woordgrapjes en verwijzingen, worden uitgebreid in deze catalogus in woord en beeld toegelicht. Er wordt ook een link gelegd met Jeroen Bosch die met zijn 'Tuin der Lusten' een erotisch Utopia' uitbeeldde.
We maken kennis, via besprekingen van schilderijen van Holbein, met Thomas More zelf en zijn familie. We zien brieven van Erasmus aan More. Lezen over de edities en de ca. vijftig vertalingen van Utopia in de periode 1516-1750. - Tijdens zijn leven verschijnt slechts één editie in een volkstaal, het Duits in plaats van het Latijn. Mogelijk daardoor dat Utopia toentertijd in Duitsland zeer geliefd was? - In Frankrijk heeft het boek een belangrijke rol bij de politieke elite gespeeld. In Nederland wordt het boek gezien als 'een praktisch boek met nuttige tips voor stadsbestuurders.' Er wordt zelfs een gedetailleerde kaart van Utopia gemaakt door de befaamde cartograaf Abraham Ortelius.
In het hoofdstuk Utopia en het Europees humanisme wordt de rol van het humanisme uitgelegd en welke idealen de humanisten aanhingen. 'De pacifist Erasmus en de 'utopist' More vonden elkaar in de idealen van het christelijk humanisme. Zij deelden dezelfde verontwaardiging over hun wereld, zij zochten beiden naar hun rol als humanistisch geleerde en politiek adviseur om die wereld te verbeteren.'
Vervolgens worden nog enkele humanistische tijdgenoten van More besproken en getoond.
Beweging 2
'Voorbij Utopia - Beelden van Paradijs en Hel laat zich leiden door het ritme van passie, devotie en doodsangst.'
Dit deel begint met de bespreking en afbeeldingen van 'De fontein van de eeuwige jeugd', ook een utopische gedachte, de hang naar het eeuwige leven is groot. Daarna komen we opnieuw Jeroen Bosch tegen, dit keer op Vlaamse wandtapijten (ca 1530-1540) naar composities van Jheronimus Bosch. Verder o.a. het schilderij Schuttersfeest met geklede vrijende personages in een Besloten Hof. (besloten tuin) 'Het Schuttersfeest zou men een fantasmatische sociale utopie kunnen noemen.'
Dit alles wordt afgesloten met de bespreking van een Narrenschotel (Jörg Breu de Oudere) Opnieuw zien we een Besloten Hof maar dit keer met een Narrenmoeder en haar kinderen. Met een besloten hof wordt verwezen naar een paradijselijke, harmonieuze en deugdzame omgeving. Maar een nar verwijst naar dwaasheid, zondigheid en het kwaad...
Schilderijen die zaken rond het paradijs en de zondeval tonen volgen, met natuurlijk weer een uitgebreide toelichting per getoond schilderij en de functie binnen het geheel. Het hof van Eden, Het aards paradijs, Adam en Eva voor de zondeval. De zondeval(Dürer) Beelden van Adam en Eva (Conrat Meit) en diverse weergaven van Besloten Hofjes vertegenwoordigen het Paradijs en de uitbanning.
Uiteindelijk gaan we richting de hel waar schilderijen van de navolger van Jheronimus Bosch (o.a. Het visioen van Tondalusen Apocalyptisch visioen) getoond en besproken worden. Maar ook schilderijen als Landschap met de verwoesting van Sodom en Gomorra (Patinir), Het laatste oordeel en dergelijke leiden ons richting hel. In de teksten bij deze kunstwerken lezen we over de toen heersende gedachten en visies rond het paradijs en de gang naar de hel, wat ongekend boeiend en in heldere taal geschreven is.
Beweging 3
'De derde beweging Achter de horizon - verbeelding van het onbekende, zoekt naar het terra incognita, het ongekende land of de verleidelijke en mysterieuze utopische wereld achter de horizon. De verbeelding van het onbekende en het vreemde geeft concrete vorm aan het verlangen om er naar op zoek te gaan. Mytische eenhoorns, exotische dieren en kostbare kleurstoffen worden op belofte van profijt aan boord van Europese schepen gehesen. Allerhande monsters en bizarre wildemannen bevolken de nog onbekende gebieden.'
In dit gedeelte blijkt de kracht van het tekenen van kaarten van diverse werelddelen, ze zijn net ontdekt en de kaarten zijn nog niet gedetailleerd. 'De binnenlanden van Amerika, Afrika en Azié worden helemaal opgevuld met utopische verbeelding, losjes gebaseerd op sterke verhalen van reizigers en rijke fantasie.' De humanisten waren zeer geïnteresseerd en gefascineerd door deze kaarten en voorstellingen van mensen.
We zien in het boek diverse wereldkaarten waarbij de ene keer de wereld rond is, zoals de Wereldkaart (Mappamundi) van Simon Marmion verschenen in het boek van Jean Mansel, La Fleur des Histories, een compilatie van de wereldgeschiedenis.
Ook op de wereldkaart die in een handboek geschiedenis voor jonge monniken of studenten verscheen is de aarde rond maar heel anders ingedeeld dan de kaart van Simon Marmion. Alle werelddelen zijn nu voorzien van heuvels, die een landstreek vertegenwoordigen en in de dalen stromen rivieren. Prachtig uitgewerkt maar verre van realistisch.
We zien kaarten van het gebied rond de Nijl en we lezen over het belang van de Geographia geschreven door Claudius Prolemaeus (90-168). Het werk leidde in de vijftiende en zestiende eeuw tot een grondige vernieuwing van de aardrijkskundige inzichten en droeg bij tot de expansie van Europa. Frappant is dat de wereldse beschaving rond de Nijl groot is, maar bij de weergaven van de rest van Afrika zien we draken, vechtende bosjesmannen en monsters. Bijzonder is het uitsteeksel - op een kaart van een afgeplatte wereld - dat Scandinavië voor moet stellen. Dat werd pas later ontdekt en toegevoegd aan de kaart.
Terra incognita blijft kunstenaars fascineren en er verschijnen de meest prachtige voorstellingen. We zien een schitterend wandtapijt 'Landing van Vasco da Gama in Indië' van Doornik, een tafelsiervat uitgesneden in ivoor (begin 1500) dat getuigt van de eerste handelscontacten tussen Europa en het zwart-Afrikaanse koninkrijk Benin. Het drieluik De aanbidding van de koningen in vedermozaiek geeft de invloed van Midden Amerika weer.
In diverse afbeeldingen komen we de fantasievoorstellingen over Afrikaanse mensen en bizarre wezens tegen. Prachtig uitgevoerd door monniken, drukkers of kunstenaars. Er verschijnen kaarten van Brazilië met o.a. aapjes, leeuwachtige wezens, papegaaien in weelderige natuur en opnieuw bosjesmannen, naakt of in uitbundige kleuren uitgedost. Maar we zien ook afbeeldingen van mensen uit Oost-India en een 'Indiaan'.
Beweging 4
'De vierde beweging Universum in de hand - dromen van ruimte en tijd , vormt het slotakkoord. Rond 1516 zijn ruimte en tijd gerationaliseerd en meetbaar. Als in een ultieme utopie wil de mens het universum en de eeuwigheid begrijpen en vasthouden. Wetenschap en kunst versmelten in een grandioze vorm. '
De wetenschappelijke instrumenten deden steeds meer hun intrede zoals de armillaire sfeer en het astrolabium. 'Beide zijn een model van het universum dat je in je handen kunt houden.' Maar ook de hemelkaarten (o.a. van Dürer) en de hemelglobe zijn in opmars.
Opnieuw wordt ons middels kunstwerken en afbeeldingen, de instrumenten getoond - al dan niet uit privébezit -. In de bijgaande tekst wordt uitgelegd hoe de getoonde armilaire sferen werken en uit welk materiaal ze bestaan. Het is bijna verbijsterend te zien hoe vernuftig, precies en gedetailleerd deze instrumenten gemaakt werden. Uiteindelijk wordt er ook een sfeer met aandrijfmechanisme gemaakt, wat eveneens in dit boek getoond wordt.
Vervolgens zien we in close-up een wandtapijt, getiteld De beweging van het universumen een afbeelding van Chaosvan Meester Bartolomé waarop 'getracht wordt de onvoorstelbare krachten van het heelal voor ogen te stellen.'
Het astrolabium van Gerard Mercator is ongekend fraai. Gerard Mercator staat bekend als de man die de mooiste en meest accurate wetenschappelijke instrumenten maakte van zijn tijd.
Maar ook de eeuwigheid - zoals we ook opmerkten bij de fontein van de eeuwige jeugd - is een belangrijk aandachtspunt.
In de tijd dat het humanisme opkwam werd de tijd anders gemeten dan daarvoor. 'Door te kijken naar de zon, de maan en de sterren kon je exact de uren van de dag en nacht bepalen. Om te berekenen waar die sterren stonden en hoe de bewegingen aan de hemel verliepen, werden astronomische instrumenten gemaakt.' Daardoor konden ook mechanische uurwerken gemaakt worden. De kerk greep deze ontwikkeling aan en plaatste klokken in hun torens en de luxe getijdeboeken verschenen, waarvan we een schitterend voorbeeld in dit boek zien.
De maandkalenders, de 12 tekens van de dierenriem en de tijd zijn nauw met elkaar verbonden.
En dan... zijn we aan het eind van dit schitterende, 430 pagina's tellende, boek beland.
Met het bovenstaande doe ik het boek nog tekort. Ik kreeg het begin november in handen en heb vanaf die tijd bijna dagelijks in het boek gekeken en gelezen. Toch kom ik, na die dikke twee maanden nog tijd tekort, want de informatie in het boek is enorm veelzijdig en overweldigend.
Voor mensen die naar de tentoonstelling geweest zijn is dit boek een must. Het vormt een fantastische informatiebron rond het getoonde werk op de tentoonstelling maar is eveneens een rijk geïllustreerd en tekstueel gedetailleerd 'geschiedenisboek' rond het humanisme.
Kortom, het boek is in één woord subliem!
ISBN 9789462984066 | Hardcover | 430 pagina's | Davidsfonds Uitgeverij | november 2016
© Dettie, 01 januari 2017
Lees de reacties op het forum en/of reageer:
