De kunst van het heldere denken
Rolf Dobelli

In het voorwoord van dit boek legt de schrijver Rolf Dobelli uit dat denkfouten ‘systematische afwijkingen ten opzichte van de rationaliteit’ zijn. Toen hij eenmaal door had hoe belangrijk het kan zijn die fouten te onderkennen, is hij ze gaan opschrijven. Eerst voor eigen gebruik, maar nu ligt dan toch dit handboekje voor me. We maken allemaal denkfouten, namelijk, en als je weet waar die op de loer liggen, kun je betere beslissingen nemen.
Rolf Dobelli is economisch geschoold, en dat is te merken. Als hij een denkfout onder de loep neemt gaat het vaak over de economische gevolgen die ze al of niet hebben. Het is meer een boek voor managers. Of voor CEO's, zoals Dobelli zelf er een is. (Ik moest het even opzoeken: het is de Engelse afkorting voor bestuursvoorzitter).
Maar het is ook wel toepasbaar in het dagelijkse leven, hij schrijft gelukkig heel toegankelijk over de manier van denken die de mens in de loop der eeuwen ontwikkeld heeft. Soms blijk je namelijk niet echt iets te kunnen doen aan je gedrag: het is evolutionair bepaald! Bij het verschijnsel ‘ kuddegeest’ – Dobelli noemt het ‘social proof’ - is groepsdruk de oorzaak van je gedrag: iedereen doet het, dus jij ook. Als iedereen klapt in de concertaal, klap je netjes mee. Zelfs al weet je dat het stuk niet ten einde is.
Dit gedrag was heel nuttig in de oertijd: als anderen beginnen te rennen, is het slimmer om mee te rennen, en niet af te wachten of er echt een leeuw aan komt. Om in deze tijd evenwel een goede beslissing te nemen, kun je beter wel eerst na denken. Zoals Somerset Maugham zei:  ‘als vijftig miljoen mensen iets doms beweren, wordt het daarom nog geen waarheid.’

De verschillende hoofdstukken zijn aldus opgebouwd: eerst wordt een anekdote verteld, dan wordt uitgelegd wat de denkfout is, en na nog meer voorbeelden komt er aan het eind een conclusie.
De meeste denkfouten hebben een Engelstalige naam, waaronder de uitleg in het Nederlands staat. Sommige zijn zo logisch, dat je je afvraagt waarom mensen zulke fouten toch maken.
‘The swimmer’s body illusion’ bijvoorbeeld. Stel dat je een sport wil gaan doen om er een beter figuur van te krijgen: je kiest voor zwemmen, omdat die zwemmers er altijd zo gestroomlijnd uit zien. Dat is dus fout: die zwemmers zijn zo goed in zwemmen omdat ze zo gebouwd zijn.
En zo werkt het ook met die reclame: mooie meiden showen de verzorgingsproducten, en je denkt: zo wil ik er ook uit zien en je koopt de producten. Fout! De modellen worden op hun uiterlijk gekozen voor die reclame, ze zijn zo geboren, en jij waarschijnlijk niet.
Het wordt te veel als ik al de denkfouten op ga noemen, maar eentje mag nog wel.
De prognose-illusie: iedere dag bombarderen de media ons met voorspellingen. Hoe betrouwbaar zijn die? Een professor uit Berkely deed onderzoek: prognoses bleken zo vaak niet te kloppen dat ze net zo goed aan het toeval toegeschreven konden worden. Waar ligt dat aan? Het blijkt dat een foute prognose niets oplevert: geen geld en geen verlies van goede naam. Maar een kloppende prognose geeft dat juist wel. Waarom zou je dan geen poging wagen?
Dobelli zegt: wees kritisch ten opzichte van prognoses. Wie is die deskundige? Hoe vaak heeft hij het bij het rechte eind gehad? Wie betaalt zijn boterham?

Tony Blair: ‘Ik doe niet aan voorspellingen. Ik heb het nooit gedaan en ik zal het nooit doen ook.’

Vooruit, nog eentje, omdat schrijvers hier mee te maken hebben.

‘Framing’ is het feit dat we verschillend reageren op precies dezelfde situatie. ‘De toon maakt de muziek’: als je wilt dat je echtgenoot de vuilnisbak buiten zet kun je hem dat op verschillende manieren voorleggen:  ‘Hé, de vuilnisbak is vol!’ - een verkapt bevel - of je zegt: ‘Schat, het zou vreselijk lief van je zijn als je de vuilnisbak nog even snel kan legen.’

Halfvol is hetzelfde als halfleeg, en toch maakt het verschil. De manier waarop je iets weergeeft is framing. Een goede schrijver is iemand die goed is in framing!

Dan het nawoord waarin diverse verklaringen voor dit irrationeel denkenworden aangedragen. Is de ratio gewoonweg ondergeschikt aan onze emoties?  Is denken zodanig evolutionair bepaald dat de mens dus niet anders kan? Is intuïtie de achterliggende oorzaak?
Nu we dit boek gelezen hebben, en ons bewust zijn van alle denkfouten, hoeven we die dus niet meer te maken? Helaas, zegt Dobelli. Zelfs hij, die dit fenomeen bestudeerd heeft, maakt steeds opnieuw fouten.
Tip:  Bedenk in welke situaties het vervelende gevolgen kan hebben, en probeer dan met behulp van een checklist (of dit boek)  een beslissing te nemen. Maar als de mogelijke schade klein is, breek je hoofd er niet over.

ISBN 9789023472636 | Paperback | 176 pagina's | De Bezige Bij | juni 2012
Literatuurlijst achterin.Vertaald uit het Duits door Liesbeth van Nes

© Marjo, 11 juli 2012

Lees de reacties op het forum en/of reageer: