Aron Brouwer
Willem van Oranje
Aron Brouwer en Marthijn Wouters
Twee jonge historici, de een 26 en de ander 24 jaar oud, schrijven een boek over Willem van Oranje waarin ze het gevestigde beeld van de grondlegger van de Nederlandse staat omverwerpen. Je moet maar durven. Lijden deze twee jongemannen aan zelfoverschatting?
Het boek is met vaart en in een prettige stijl geschreven. Alle bekende gebeurtenissen uit de beginperiode van de Tachtigjarige Oorlog passeren de revue. Erg schokkende onthullingen komen niet aan de orde. Maar langzaamaan schrijven de auteurs wel toe naar een apotheose. En dan komt op de laatste bladzijde het hoge woord eruit: “Willem van Oranje vocht zijn strijd nooit voor ons, of voor Nederland of voor ook maar enig ideaal.” (blz. 206).
De schrijvers vellen met deze woorden een moreel oordeel. Oranje is een “opportunist”, een “calculerende prins”, die in “geen enkele fase van zijn leven een smetteloze volksheld was.”
Het feitenmateriaal dat Brouwer en Wouters aanreiken, overtuigt mij echter niet. Het is in mijn ogen meer een kwestie van interpretatie en van perspectief. De auteurs schrijven te veel toe naar hun oordeel over Oranje.
Als Oranje zich echt door opportunisme had laten leiden, zou hij zijn geriefelijke leven aan het Habsburgse hof nooit hebben opgegeven. Hij was de vertrouweling van keizer Karel V. Diens zoon Filips II was van een ander kaliber, maar daar had een opportunist wel raad mee geweten.
Als Oranje zich echt tot een dictator had ontwikkeld (blz. 190) waarom vluchtten dan tienduizenden Vlamingen en Brabanders naar de gewesten toe die onder gezag van Oranje stonden? De omgekeerde beweging naar het Zuiden deed zich niet voor. Dit heet: stemmen met de voeten en het zegt ons hoe de mensen er toen zèlf tegen aan keken. Uit de Noordelijke gewesten was er geen massale uittocht naar de landen van Filips II, zelfs niet van rooms-katholieken.
De auteurs houden de prins voor veel verantwoordelijk (bijvoorbeeld de Gorcumse martelaren; blz. 129), maar het is de vraag of Oranje voldoende grip had op aanhangers en situaties, zeker als afstand ook nog een rol speelt. Oranje opereerde in een verwarrend en heel complex krachtenveld. Hij had te rekenen met katholieken en calvinisten, hoge adel en kooplieden, boeren en burgers. Elke groep had zijn eigen belangen. Een opportunist heeft geen ander kompas dan het eigen belang. Maar je bent geen opportunist als je moet manoeuvreren en laveren tussen al die tegengestelde partijen en onderwijl afkoerst op een bepaald doel.
A. Th. Van Deursen (1931-2011) was een van de meest vooraanstaande en productieve historici van Nederland. In zijn veelgeprezen De last van veel geluk schrijft hij: “Oranje heeft altijd gestreefd naar religieuze pluriformiteit.” (blz. 115). Dat was dus zijn doel. Met dit streven naar tolerantie was de prins zijn tijd ver vooruit en beslist geen opportunist. We hebben in onze tijd nog moeite genoeg met “religieuze pluriformiteit”. Dit toont aan wat een enorme worsteling het is om mensen met verschillende overtuigingen vreedzaam naast elkaar te laten wonen.
Het boek van Van Deursen ontbreekt in de bronnenopgave en dat is in dit geval echt een omissie. De auteurs ontnemen zich daarmee de kans hun opvatting te toetsen aan andere opinies.
Als het om morele oordelen gaat wat dan te denken van een vorst i.c. Filips II die een moordenaar op zijn tegenstander afstuurt? Een paus die van plan was de moordenaar heilig te verklaren? Het verraad van graaf Filips van Egmont? Zijn vader was onthoofd door Alva. De zoon verried Brussel, de stad waar zijn vader was gedood, aan de man die zijn vader van het leven had beroofd. Als je de een langs de meetlat legt, dan de ander ook.
Het is overigens geen slecht boek. Integendeel zelfs. Maar het zou wat bescheidener en minder eenzijdig hebben gekund wat oordelen betreft. Die oordelen berusten mijns inziens minder op feiten en meer op interpretatie. En ook een gebrek aan begrip voor de extreem moeilijke omstandigheden waarin de prins moest opereren. De prins ging door diepe dalen, scheerde langs de afgrond en stond er in het jaar van zijn dood (1584) politiek en militair bezien beroerd voor.
Dat in de oorlog tegen Spanje de meest strijdbare kerk de bovenhand kreeg ligt voor de hand. De Calvinisten waren de enige partij op wie Oranje kon rekenen in de strijd tegen Spanje. Het lukte Oranje niet om gelijkwaardigheid van geloof af te dwingen. We kunnen het hem niet aanrekenen dat dit is mislukt. Hij heeft wel verhinderd dat die strijdbare calvinisten een staatskerk konden vestigen (Van Deursen), zoals die overal elders in Europa wel tot stand zijn gekomen.
ISBN 9789046821183 | Paperback | 240 pagina's | Nieuw Amsterdam | januari 2017
© Henk Hofman, 17 januari 2017